«Μουσείο Ποντιακού Ελληνισμού» Ιστορικό και Λαογραφικό Μουσείο της  Επιτροπής  Ποντιακών Μελετών

Λένα Καλπίδου- Κορνάρου

Αθήνα

Το Μουσείο Ποντιακού Ελληνισμού ιδρύθηκε από την Επιτροπή Ποντιακών Μελετών. Σε αυτό  παρουσιάζεται η ιδιαίτερη έκφανση του ελληνικού πολιτισμού, όπως διαμορφώθηκε μέσα στους αιώνες στο μικρασιατικό χώρο ως το 1922, αλλά και όπως διασώζεται και εξελίσσεται,  από τότε έως σήμερα, στην Ελλάδα αλλά και σε όλο τον κόσμο, όπου έχουν απλωθεί οι Έλληνες του  Πόντου.

Οι συλλογές του Μουσείου περιλαμβάνουν πάνω από χίλια αντικείμενα και ιστορικά τεκμήρια που χρονολογούνται από τον 17^ο έως τα μέσα του 20^ού αιώνα. Το Μουσείο είναι οργανωμένο κατά θεματικές ενότητες ιστορικών περιόδων και τομέων του βίου, ώστε ο επισκέπτης να  παρακολουθεί την ιστορική πορεία του Ελληνισμού του Πόντου -από την αρχαιότητα ως σήμερα. Το «Ιστορικό και Λαογραφικό Μουσείο Ποντιακού Ελληνισμού» λειτουργεί συνεχώς από το 1998 προσφέροντας οργανωμένες ξεναγήσεις και εκπαιδευτικά προγράμματα. Έχει μεγάλη επισκεψιμότητα, συνεργάζεται με Μουσεία και  άλλους πολιτιστικούς φορείς  και χαίρει γενικής εκτίμησης σε εθνικό και διεθνές επίπεδο.   

1. Εισαγωγή

Το Μουσείο Ποντιακού Ελληνισμού είναι το  μουσείο που οργάνωσε η Επιτροπή Ποντιακών Μελετών για να γνωρίσει το ευρύ κοινό με όλες τις αισθήσεις του την πολιτιστική κληρονομιά των Ελλήνων του Πόντου μέσα από τα αντικείμενα. Το χρονικό της προετοιμασίας, οργάνωσης και ίδρυσής του αποτελεί εξαιρετική περίπτωση  συλλογικού εγχειρήματος με προδιαγραφές  και μακροβιότητα.

Η Επιτροπή Ποντιακών Μελετών  παράλληλα με  το μακροχρόνιο και πλούσιο εκδοτικό  έργο της, με γόνιμη αξιοποίηση των θεωρητικών στοιχείων που συγκεντρώνει στις εκδόσεις και τη βιβλιοθήκη της, προσφέρει από το 1998, ένα χώρο οργανωμένο με βάση τις σύγχρονες μουσειολογικές προδιαγραφές που φιλοδοξεί να καταστεί εστία φιλίας, προσφοράς και ακτινοβολίας του Ελληνισμού του Πόντου.

Σε αυτό το μουσείο παρουσιάζεται η ιδιαίτερη έκφανση του ελληνικού πολιτισμού, όπως διαμορφώθηκε μέσα στους αιώνες στο μικρασιατικό χώρο ως το 1922, αλλά και όπως διασώζεται και εξελίσσεται,  από τότε έως σήμερα,  στην Ελλάδα αλλά και σε όλο τον κόσμο, όπου έχουν απλωθεί οι Έλληνες του  Πόντου.

2. Η οργάνωση

O ιδιόκτητος χώρος της Επιτροπής Ποντιακών Μελετών, στη Νέα Σμύρνη Αττικής, είχε ονομαστεί με πρόταση του ,τότε προέδρου της,  Οδυσσέα Λαμψίδη «Στέγη Κειμηλίων του  Ελληνισμού του Πόντου» με στόχο να διαφυλάξει όχι μόνο στοιχεία  του πνευματικού αλλά και του υλικού πολιτισμού των Ποντίων.

Στο χώρο αυτό έγιναν τα εγκαίνια του Μουσείου στις 15 Φεβρουαρίου 1998 από τον  Πρόεδρο της Δημοκρατίας Κωνσταντίνο Στεφανόπουλο. Στην εκδήλωση αυτή, ο τότε πρόεδρος της Επιτροπής Ποντιακών Μελετών,  καθηγητής του ΑΠΘ Δη­μήτρης Τομπαΐδης,  δήλωνε  στην εισαγωγική ομιλία του: «η ιδέα ενός μουσείου, το οποίο θα ήταν και ένα είδος κιβωτού για τον ελληνισμό του Πόντου,  γεννήθηκε και ωρίμασε σιγά- σιγά. Στηρίχτηκε οικονομικά στην αφιλοκερδή ιδιωτική προσφορά ( και είναι υποχρέωσή μου να εξάρω εδώ τη γενναία οικονομική – και όχι μόνο – εισφορά των αδελφών Απόστολου και Κορίνας Σουμελίδου καθώς και στη συνεχή αρωγή του Υπουργείου Πολιτισμού και τις συμβολές της Γενικής Γραμματείας Απόδημου Ελληνισμού και άλλων κρατικών φορέων».

Η επικοινωνία και συνεργασία με ειδικούς Μουσείων της Αθήνας και η συμμετοχή της Επιτροπής Ποντιακών Μελετών στο ελληνικό τμήμα του Διεθνούς Συμβουλίου Μουσείων (ICOM) εξασφάλισαν ορθή και επαρκή ενημέρωση ως προς τις κατάλληλες ενέργειες για την προληπτική συντήρηση και τεκμηρίωση της μουσειακής συλλογής.

Το Διοικητικό Συμβούλιο της Επιτροπής Ποντιακών Μελετών, αποφάσισε, το 1991, να εκπονηθεί μελέτη από ειδικούς για την οργάνωση και εκτέλεση του μουσειολογικού σχεδίου. Πρώτη του ενέργεια ήταν να συγκροτήσει την ομάδα μελέτης από τους: Ιφιγένεια Διονυσιάδου, μουσειολόγο, Λένα Καλπίδου, αρχαιολόγο, Στέλιο Δασκαλάκη, σχεδιαστή και καλλιτεχνικό επιμελη­τή του Μουσείου. Η παραπάνω ομάδα μελέτης ανέπτυξε γόνιμη επικοινωνία και αρμονική συνεργασία με εξαιρετικούς επιστήμονες ειδικούς, ανά θεματικούς τομείς του έργου: Ελένη Γαβρά, δρ αρχιτέκτονα ΑΠΘ, επίκουρο καθηγήτρια Πανεπιστημίου Δυτικής Μακεδονίας, για την αναπαράσταση και απεικόνιση της αγροτικής κατοικίας και Αγαμέμνονα Τσελίκα, φιλόλογο – παλαιογράφο, προϊστάμενο Ιστορικού και Παλαιογραφικού Αρχείου του Μορφωτικού Ιδρύματος Εθνικής Τραπέζης, για τη μελέτη και αξιολόγηση των πατριαρχικών σιγιλίων.

Για να γίνει πραγματικότητα το σχέδιο οργάνωσης του μουσείου ήταν απαραίτητη καθημερινά η ανθρώπινη μέριμνα -βαθιά, άγρυπνη, ακούραστη και ενθουσιώδης, που εξασφαλίστηκε χάρη στην καθημερινή παρουσία στα γραφεία της Ε.Π.Μ. του, τότε αντιπροέδρου της, Διαμαντή Λαζαρίδη. Η διαπίστωση αυτή έχει ιδιαίτερη σημασία ώστε οι συλλογικοί φορείς των Ποντίων να αντιληφθούν και να αξιολογήσουν σωστά  τους παράγοντες που πρέπει να εξασφαλιστούν ώστε να επιδιωχθεί και να επιτύχει ένα σοβαρό και έγκυρο εγχείρημα στον τομέα των Μουσείων.

Το στάδιο της μελέτης ολοκληρώθηκε με τη συγκρότηση ομάδας επιστημονικών συμβούλων, οι οποίες με τις γνώσεις και το κύρος τους υποστήρι­ξαν την εκπόνηση του έργου και συνέβαλαν στην αρτιότερη οργάνωση του Μουσείου. Την ομάδα επιστημονικών συμβούλων αποτελούσαν οι: δρ Ελένη Καρασταμάτη, διευθύντρια του Μουσείου Ελληνικής Λαϊκής Τέ­χνης, Άννα Μπαλλιάν, επιμελήτρια του Μουσείου Μπενάκη και Μιράντα Τερζοπούλου, συντάκτρια του Κέντρου Ερεύνης της Ελληνικής Λα­ογραφίας της Ακαδημίας Αθηνών.

Η δημιουργία αυτού του Μουσείου απαίτησε πολύ χρόνο, κοπιώδεις προσπάθειες και πολλά χρήματα. Χάρη στο πνεύμα συνεργασίας και τις συντονισμένες προσπάθειες μελών, φίλων, συνεργατών και δωρητών, η Επιτροπή Ποντιακών Μελετών κατάφερε τελικά, μετά από μια δεκαετία, στα εβδομήντα χρόνια ζωής της, να πετύχει το στόχο της για την οργάνωση του πρώτου Ποντιακού Μουσείου με σύγχρονες προδιαγραφές.

3.  Οι Συλλογές

Τα κειμήλια του Μουσείου προέρχονται από  δωρητές που ξεπερνούν τους διακόσιους πενήντα.

Οι συλλογές του Μουσείου περιλαμβάνουν πάνω από χίλια, αντικείμενα και ιστορικά τεκμήρια που χρονολογούνται από τον 17^ο έως τα μέσα του 20^ού αιώνα, όπως: παραδοσιακά ενδύματα και κοσμήματα, ενδύματα και σκεύη λουτρού, είδη αγροτικής και αστικής οικοσκευής, εργαλεία, παιχνίδια, μουσικά όργανα, πατριαρχικά σιγίλια, λειτουργικά αντικείμενα, μετάλλια, επίσημα έγγραφα, σπάνιες εκδόσεις, πλούσιο φωτογραφικό αρχείο αλλά και ηχητικό υλικό από καταγραφές προφορικών μαρτυριών και μουσικής.

Χάρη  σε δύο σπάνιες συλλογές του, το Μουσείο Ποντιακού Ελληνισμού ξεχωρίζει για   δύο μοναδικότητες:

α) αναδεικνύει την Παλαιογραφία ,  με τη συλλογή των πατριαρχικών σιγιλίων και

β) παρουσιάζει την παλιά  διαδεδομένη στην Ανατολή συνήθεια  του Λουτρού, καθώς  μόνο αυτό στην Ελλάδα διαθέτει  τόσο σημαντική συλλογή  των σχετικών αντικειμένων.

Τον πυρήνα της μουσειακής συλλογής αποτέλεσε το υλικό της πρώτης ερευνητικής αποστολής για συλλογή λαογραφικού υλικού που πραγματοποίησε το 1967, με επιστημονική μέθοδο, ο φιλόλογος-λαογράφος Σίμος Λιανίδης,  για λογαριασμό της   Επιτροπής  Ποντιακών Μελετών,  ως Γενικός Γραμματέας της.

Σπάνια σπουδαία στοιχεία του πνευματικού και μερικά του υλικού πολιτι­σμού από τους Πόντιους της Μακεδονίας και της Θράκης, καταγόμενους κυρίως από αγροτικές περιοχές του Πόντου, αποτέλεσαν την πρώτη  μουσειακή συλλογή.

Στη δεκαετία του ΄80 με γραπτές εκκλήσεις της Ε.Π.Μ. αλλά και απλές προφορικές εκκλήσεις των μελών της, εμπλουτίστηκε στη συνέχεια αυτή η συλλογή με τα οικογενειακά κειμήλια Ποντίων από την υπόλοιπη Ελλάδα, κυρίως όμως από κατοίκους της Αττικής, που κατάγονταν οι περισσότεροι από αστικά κέντρα του Πόντου. Μέχρι σήμερα όλο το μουσειολογικό υλικό έχει  συγκεντρωθεί   από άμεσες δωρεές ιδιωτών.  Από τους πρώτους δωρητές με ποικίλα σημαντικά κειμήλια υπήρξαν ο τότε αντιπρόεδρος Απόστολος Α. Σουμελίδης και η αδελφή του  Κορίνα  Α. Σουμελίδου.

Το πλούσιο υλικό του φωτογραφικού αρχείου της Άννας Θεοφύλακτου συμπλήρωσε τον περιγραφικό ιστό της έκθεσης και οι συλλογές Γιώργου Μακρίδη και Πόλυ Χάιτα στήριξαν αρκετές ενότητες. Αξίζει να μνημονευθεί ιδιαίτερα η μεγάλη συμβολή του Συλλόγου Ποντίων «Αργοναύται-Κομνηνοί» με έδρα την Καλλιθέα Αττικής. Η ενέργειά του, να  παραχωρήσει το φωτογραφικό αρχείο και μέρος από συλλογή κειμηλίων -τα οποία είχε διαφυλαγμένα από δωρεές μελών του- καταδεικνύει πνεύμα ομόνοιας μεταξύ σωματείων και την αναγνώριση της σημασίας που έχει ο συντονισμός τους για να πετύχει αρτιότητα, κύρος και ποιότητα ένα πολύπλοκο και πολυδάπανο έργο, όπως η ίδρυση ενός Μουσείου σύγχρονων προδιαγραφών.

3. Η  Έκθεση

Το Μουσείο είναι οργανωμένο κατά θεματικές ενότητες ιστορικών περιόδων και τομέων του βίου, ώστε ο επισκέπτης, παρακολουθώντας την ιστορική πορεία του Ελληνισμού του ΙΙόντου -από την αρχαιότητα ως σήμερα, να συνειδητοποιεί τους γεωπολιτικούς και κοινωνικοοικονομικούς παράγοντες που προσδιόρισαν και διαφύλαξαν την παρουσία και τη δράση του, αλλά και ειδικότερα πώς διαμορφώθηκε η φυσιογνωμία του μια δεκαετία πριν και μετά το γύρισμα του 20ού αιώνα. Η ακμή των Ελλήνων του Πόντου αυτής της περιόδου αποκαλύπτεται αναλυτικά κατά τομείς και παρέχονται αντιπροσωπευτικά στοιχεία για την έντονη παρουσία τους σε όλα σχεδόν τα παράλια της Μαύρης θάλασσας.

Το εκθεσιακό υλικό αναπτύσσεται σε έξι ευρείες ενότητες. Κεντρική θέση στην παρουσίαση κάθε ενότητας κατέχουν  τα μοναδικά κειμήλια που εκτίθενται, τα οποία πλαισιώνονται από ποικίλα εποπτικά μέσα (εικόνες, χάρτες, σχέδια, συνοπτικό κείμενο). Επίσης, παρουσιάζεται αξιόλογο υλικό τεκμηρίωσης, όπως μεγάλης ιστορικής αξίας έγγραφα και ντοκουμέντα αλλά και πρωτότυπο φωτογραφικό υλικό.

Με την αξιοποίηση του εποπτικού υλικού και τη δημιουργία ειδικών χώρων και κατασκευών, επιδιώκεται να δοθεί παραστατικά η λειτουργία των κειμηλίων για να αποκαλυφθούν στον επισκέπτη τα συναισθήματα, η σκέψη και η ζωή κυρίως, των ανθρώπων που τα χρησιμοποιούσαν.

4. Οι ενότητες   

Το πρώτο μέρος της Έκθεσης είναι αφιερωμένο στην παρουσία και τη δράση των Ελλήνων του Πόντου καθώς και στον πολιτισμό που ανέπτυξαν εκεί, από την αρχαιότητα έως την ίδρυση της Αυτοκρατορίας της Τραπεζούντας και από την Τουρκοκρατία έως την ανταλλαγή των πληθυσμών ανάμεσα στην Ελλάδα και την Τουρκία,  με τη συνθήκη της Λωζάνης (1923).

Τα παλαιότερα αντικείμενα του Μουσείου (17^ου αι.), που διασώθηκαν χάρη στη μέριμνα του λόγιου της Αργυρούπολης Γεωργίου Κανδηλάπτη, είναι σημαντικά επίσημα  έγγραφα,  πατριαρχικά  «σιγίλια». Αναδεικνύονται  σε ειδική ενότητα ώστε ο επισκέπτης  με ευχάριστο τρόπο να πληροφορείται όχι μόνο το περιεχόμενο και τη σημασία τους, αλλά να έχει μια πρώτη επαφή με  τον τομέα της παλαιογραφίας και τον τρόπο χρήσης της γραφικής ύλης και αλληλογραφίας της εποχής.

Η πλούσια εθιμική ζωή των Ελλήνων του Πόντου αποκαλύπτεται σε διάφορες ενότητες του Μουσείου. Οι ιδιαιτερότητες του αγροτικού βίου προβάλλονται παράλληλα με τα χαρακτηριστικά της αναπτυγμένης αστικής ζωής κυρίως μέσα από τις αναπαραστάσεις  παραδοσιακού αγροτικού  και αστικού σπιτιού.

Η βαθιά ριζωμένη στην ανατολή αστική συνήθεια του Λουτρού αναδεικνύεται με μία αναλυτική λειτουργική ενότητα χάρη στο πλούσιο, μοναδικής ποικιλίας υλικό που διαθέτει το Μουσείο.

Η μεγάλη σημασία της μουσικής για την ψυχοσύνθεση των Ελλήνων του Πόντου τονίζεται σε ειδική ενότητα που φιλοξενεί  ποικίλα -παλαιά και σύγχρονα- λαϊκά μουσικά όργανα.

Το παραδοσιακό λαϊκό θέατρο και η μακροχρόνια και δημιουργική σχέση των Ελλήνων, στον Πόντο και τη Ρωσία, με το «αστικό» θέατρο αποκαλύπτεται από εποπτικό υλικό εντυπωσιακό.

Η μεγαλύτερη και λαμπρότερη είναι η ενότητα με τις παραδοσιακές γυναικείες φορεσιές (1895-1915). Το πλήθος και η ποικιλομορφία των ενδυμάτων και εξαρτημάτων της  ενότητας συνθέτουν ένα σύνολο που αποκαλύπτει στον επισκέπτη, με άρτιο και έγκυρο τρόπο, τις παραλλαγές της ένδυσης των γυναικών και τη σημασία τους στην κοινωνία της εποχής που χρησιμοποιήθηκαν.

Ιδιαίτερη  ενότητα έχει αφιερωθεί στους Ποντίους της Ρωσίας και στο χρονικό της εγκατάστασής τους στις περιοχές γύρω από τον Εύξεινο Πόντο και αργότερα στα βάθη της πρώην Σοβιετικής Ένωσης. Για την πληρέστερη ενημέρωση των επισκεπτών σχετικά με την ιδιαίτερη ιστορική πορεία που χάραξαν και τη «νέα προσφυγιά» που έζησαν στο τέλος του 20 αιώνα, συμβάλλουν ειδικά εκπαιδευτικά προγράμματα.

Τέλος, παρουσιάζεται η ενότητα της δραματικής ιστορίας μετά την πρώτη δεκαετία  του 20ού αιώνα. Με το κίνημα των Νεοτούρκων, σε συνδυασμό με τα γεγονότα  του Α’ Παγκοσμίου Πολέμου, οδηγήθηκαν οι Έλληνες του Πόντου   στον αποδεκατισμό του ενός τρίτου  του πληθυσμού τους,  τον τραγικό οριστικό ξεριζωμό όσων απέμειναν από τα πάτρια εδάφη .

Ο επίλογος της Έκθεσης δίνεται με την αισιόδοξη ενότητα που αφορά στην εγκατάσταση των Ποντίων προσφύγων στην Ελλάδα, στην έντα­ξή τους στη νεοελληνική κοινωνία και στην  προκοπή τους στην καινούρια πατρίδα.

Στο Μουσείο Ποντιακού Ελληνισμού επιδιώκεται λοιπόν, να αναδειχθούν ο τοπικός παραδοσιακός ελληνικός πολιτισμός αλλά και το κοσμοπολίτικο πνεύμα, που είχε εξάλλου αναπτύξει όλος ο Ελληνισμός της Διασποράς, τόσο σημαντικός για τον προσδιορισμό  και την ερμηνεία της σύγχρονης μορφής του Ελληνισμού.

5. Η  λειτουργία

Το «Ιστορικό και Λαογραφικό Μουσείο Ποντιακού Ελληνισμού» λειτουργεί συνεχώς από το 1998, έχει μεγάλη επισκεψιμότητα, συνεργασία με μουσεία, άλλους πολιτιστικούς φορείς  και χαίρει γενικής εκτίμησης σε εθνικό και διεθνές επίπεδο.

Το Μ.Π.Ε. προσφέρει οργανωμένες ξεναγήσεις, θεματικές διαδρομές και  εκπαιδευτικά προγράμματα. Στα δεκαπέντε χρόνια λειτουργίας του Μουσείου έχουν σχεδιαστεί και υλοποιηθεί ποικίλα εκπαιδευτικά προγράμματα για παιδιά και ενήλικες.

Το κοινό του αποτελούν μαθητές όλων των βαθμίδων, φοιτητές, ερευνητές, μέλη  πολιτιστικών συλλόγων -Ποντίων και  μη, από όλη την Ελλάδα και το εξωτερικό.

Έχει συνεργασία με Μουσεία, πολιτιστικούς φορείς, ερευνητές, συγγραφείς , εκδότες, δημοσιογράφους.

Έχει εκδώσει ενημερωτικό φυλλάδιο, καθώς και κάρτες με όψεις και αντικείμενα του Μουσείου.

Το ΜΟΥΣΕΙΟ ΠΟΝΤΙΑΚΟΥ ΕΛΛΗΝΙΣΜΟΥ, στεγάζεται στο ιδιόκτητο κτήριο της Επιτροπής Ποντιακών Μελετών στη διεύθυνση: Αγνώστων Μαρτύρων 73, 171 23 Νέα Σμύρνη, Αθήνα.

Οι ώρες λειτουργίας του είναι: Δευτέρα – Παρασκευή: 10.00 – 16.00, Σάββατο και Κυριακή μετά από συνεννόηση. Η είσοδος είναι δωρεάν. Επικοινωνία στα: τηλ. 210 9325521, fax 210 9354333, e- mail: info @ epm.gr, www. epm.gr

Βιβλιογραφικές αναφορές

Γαβρά, Ε., Αγροτικός χώρος και κατοικία στον Πόντο, Θεσσαλονίκη 1998.

Διονυσιάδου, Ιφ., «Χρονικό εργασιών του Μουσείου Ποντιακού Ελληνισμού», Εορτασμός 70ετίας της Ε.Π.Μ. Εγκαίνια Μουσείου Ποντιακού Ελληνισμού (1999).

Καλπίδου, Λ., «Προγραμματισμός και συντελεστές του Μουσείου Ποντιακού Ελληνισμού», Εορτασμός 70ετίας της Ε.Π.Μ. Εγκαίνια Μουσείου Ποντιακού Ελληνισμού (1999).

Καλπίδου, Λ., «Μουσείο Ποντιακού Ελληνισμού», Θεσσαλονίκη: Σταυροδρόμι ιδεών και ανθρώπων, Η πόλη στο Μουσείο και στο χώρο. Ετήσια συνάντηση της Διεθνούς Επιτροπής Αρχαιολογικών και Ιστορικών Μουσείων, Θεσσαλονίκη 1997, Πρακτικά Αθήνα 2002.

Καπνάς, Νίκος, Ελληνικός Πόντος – Μορφές και εικόνες ζωής, (εικ.) Χρ. Δημάρχου, Σύλλογος Ποντίων «Αργοναύται – Κομνηνοί» 1947.

Λαζαρίδης, Δ. «Απολογισμός του έργου δημιουργίας του Μουσείου Ποντιακού Ελληνισμού», Εορτασμός 70ετίας της Ε.Π.Μ. Εγκαίνια Μουσείου Ποντιακού Ελληνισμού (1999).

Λαμψίδης, Οδ., «Η Επιτροπή Ποντιακών Μελετών και η συμβολή αυτής εις την επιστημονικήν έρευναν του Ελληνικού Πόντου», Ποντιακή Στοά (1971), 9-32.

Λαμψίδης, Οδ., «Οι   εκ του   Πόντου Έλληνες κατά την πεντηκονταετίαν 1922 -1972»,  Αρχείον Πόντου 32 (1973-74),  3-27.

Λαμψίδης, Οδ., «Γύρω  στο  Ποντιακό  Θέατρο – Υπόσταση και Ιστορία του (1922-1972)», Αρχείον Πόντου, Παράρτημα 10, 1978.

Λαμψίδης, Οδ., «Μία  Πεντηκονταετία  (1927 – 1977)», Αρχείον Πόντου 36 (1979), 3-7.

Λιανίδης, Σ., Επείγοντα ποντιακά θέματα, Ένωση Ποντίων Νικαίας – Κορυδαλλού, Αθήνα 1978.

Ξανθοπούλου – Κυριακού, Άρτ., «Η Ε.Π.Μ. 70 χρόνια μετά: Το τέλος μιας διαδρομής και η αφετηρία μιας νέας», Εορτασμός 70ετίας της Ε.Π.Μ. Εγκαίνια Μουσείου Ποντιακού Ελληνισμού (1999).

Τερζοπούλου, Μ., «Η Ποντιακή Λαογραφία μέχρι σήμερα και τα προβλήματά της», Αρχείον Πόντου 38, 1984, 776.

Χατζητάκη – Καψωμένου, Χρ., «Το λαογραφικό έργο της Ε.Π.Μ. – Μια πρώτη αξιολόγηση». Εορτασμός 70ετίας της Ε.Π.Μ. Εγκαίνια Μουσείου Ποντιακού Ελληνισμού (1999).