Εισηγήσεις Συνεδρίου «Μικρασιατικός Ελληνισμός & Πολιτισμός»

Παρακαλούμε κλικάρετε  στο όνομα του εισηγητή για να διαβάσετε την αντίστοιχη εισήγηση στο  Συνέδριο.

Γεώργιος Αρχοντάκης , Φιλόλογος-Ιστορικός, πρώην Δ/ντής Ιωννιδείου Σχολής Πειραιά

«Η ένταξη των προσφύγων Μ. Ασίας και Ανατολικής Θράκης (1922) στην ελληνική κοινωνία».

Μαριέλλα Βαρώνη, Πτυχιούχος Φιλοσοφικής Σχολής Ε.Κ.Π.Α

«Μεγάλοι Μικρασιάτες διανοούμενοι και η συμβολή τους στον πολιτισμό του νεώτερου ελληνισμού. Ο Νομπελίστας ποιητής, Γιώργος Σεφέρης».

Καλπίδου -Κορνάρου Λένα, Αρχαιολόγος, Έφορος Μουσείου Ποντιακού Ελληνισμού.

«Μουσείο Ποντιακού Ελληνισμού» Ιστορικό και Λαογραφικό Μουσείο της  Επιτροπής  Ποντιακών Μελετών

Κανδηλάπτη Κλαυδία, Φιλόλογος

«Ποντιακή: μια πανάρχαια ελληνική διάλεκτος στις αρχές του 21ου αιώνα»

Καραχρήστος Ιωάννης, Ερευνητής Κέντρου Έρευνας της Ελληνικής Λαογραφίας της Ακαδημίας Αθηνών.

«Το χατζηλίκι στη Μ. Ασία, 16ος – 19ος αιώνας»

Κονδύλης Αθανάσιος, Διδάκτωρ Ιστορίας – Συγγραφέας

«Η Σμύρνη μέσα στη σύγχρονη ελληνική λογοτεχνία (μυθιστόρημα): τάσεις, επιδιώξεις και προσμονές    (1980-2012)»

Κωνσταντινίδης Βασίλειος, Εκπαιδευτικός.Ιστορικός

«Εκκλησίες και μοναστήρια της Χριστιανοσύνης στην Μικρά Ασία»

Μπαλτάς Ανδρέας, Καθηγητής Φυσικής Αγωγής, Πολιτικός Επιστήμων.

«Ελληνικός Αθλητισμός στη Σμύρνη 1890-1922»

Μπαφατάκη Βίκυ, Ιστορικός, Αρχαιολόγος

«Ιστορικές Μνήμες από την Ανατολική Θράκη»

Ποταμούση Βιβή, Ιστορικός.

«Το Μελί της Μικράς Ασίας»

Η Σμύρνη μέσα στη σύγχρονη ελληνική λογοτεχνία (μυθιστόρημα): τάσεις, επιδιώξεις και προσμονές    (1980-2012) [1]

Θάνος Κονδύλης

(Αθήνα)

Περίληψη

Η Σμύρνη πάντα αποτελούσε για την ελληνική λογοτεχνία ένα είδος χρυσού δισκοπότηρου. Με άλλα λόγια ήταν, και ακόμα είναι, κάτι παραπάνω από ένα αγαπημένο θέμα τόσο των συγγραφέων όσο και των αναγνωστών. Σε αυτό το άρθρο επιχειρείται μια πρώτη προσέγγιση στο θέμα της Σμύρνης και στο πώς η πόλη παρουσιάζεται στη σύγχρονη ελληνική λογοτεχνία (1980-2012). Αναπτύσσεται μια σειρά από μερικούς πρώιμους προβληματισμούς που σχετίζονται με την πόλη· για παράδειγμα το πώς αυτή αναπαράγεται στο σύγχρονα ελληνικά μυθιστορήματα ή πώς παρουσιάζονται οι χαρακτήρες αυτών των έργων. Μια άλλη προβληματική αφορά το πώς αυτά τα μυθιστορήματα «συμπεριφέρονται» στην ελληνική βιβλιαγορά ή το ποια στάση κρατάει απέναντι τους ο σύγχρονος Έλληνας αναγνώστης. Το άρθρο αυτό αποτελεί μια μικρή συμβολή στη μέχρι σήμερα έρευνα για τη λογοτεχνική Σμύρνη.

Η Σμύρνη και γενικότερα η λεγόμενη «καθ’ ημάς Ανατολή» με τις διάφορες εκφάνσεις τους, κυρίως ιστορικές και πολιτιστικές, πάντα ασκούσαν μια περίεργη επίδραση στην ψυχοσύνθεση του νέο – Έλληνα. Μάλιστα ειδικά για τη Σμύρνη υπάρχει ένας τεράστιος όγκος βιβλίων κάθε είδους. Η πρόσφατη έρευνά μου σε αρχεία, βιβλιοθήκες και ηλεκτρονικές βάσεις δεδομένων κατέδειξε ότι από το 1980 η συνολική βιβλιοπαραγωγή καταγράφει πραγματικά χιλιάδες τίτλους κάθε είδους: ιστορικά βιβλία, αρχαιολογικά, προσωπικές αφηγήσεις και μαρτυρίες, φωτογραφικά λευκώματα. Επίσης βιβλία μαγειρικής, ποίησης, μουσικής, διάφορα δοκίμια, ημερολόγια, οδοιπορικά κάθε είδους, χρονογραφήματα, θεατρικά, λαογραφικά και πολλά άλλα. Όμως τι συμβαίνει στο χώρο της λογοτεχνίας και κυρίως του μυθιστορήματος; Η Σμύρνη, η πόλη σύμβολο του Ελληνισμού, πώς έχει περάσει και πώς έχει αναδειχτεί μέσα στη σύγχρονη ελληνική πεζογραφία;

Ο μελετητής της λογοτεχνικής Σμύρνης και δη της σύγχρονης πεζογραφίας που σχετίζεται άμεσα ή έμμεσα με αυτήν έχει μπροστά του μια πλειάδα θεμάτων, για να ασχοληθεί. Ιδού μερικά:

Σύμφωνα με στατιστικές η εθνική ετήσια βιβλιο – παραγωγή κυρίως μετά το 2000 κυμαίνεται στις 8-10.000 καινούργιους τίτλους. Γύρω στους 1.500 είναι τα λογοτεχνικά αναγνώσματα εκ των οποίων σχεδόν τα μισά είναι τα καινούργια μυθιστορήματα κάθε είδους, θέματος και μεγέθους. Μετά το 1980 η έρευνά μας εντόπισε περισσότερα από 130 μυθιστορήματα [2] που αφορούν τη Σμύρνη ή τουλάχιστον κάνουν αρκετές αναφορές σε αυτήν. Η συντριπτική πλειοψηφία τους εκδόθηκε μετά το 2000, περίοδος που συμπίπτει με την εκδοτική ακμή στη χώρα μας. Μάλιστα αξίζει να αναφερθεί ότι το 20% του συνόλου των μυθιστορημάτων για τη Σμύρνη εκδόθηκαν μόλις από το 2010 και μετά. Επίσης περίπου το 25% του συνόλου των μυθιστορημάτων αντιπροσωπεύει τη συνολική παραγωγή της τελευταίας εικοσαετίας του εικοστού αιώνα. Πιο παραγωγικές χρονιές ήταν το 2008 (14 μυθιστορήματα), το 2010 (12 μυθιστορήματα), το 2007 (11 μυθιστορήματα), και το 2011 (10 μυθιστορήματα). Συνολικά μόνον αυτές τις τέσσερεις χρονιές έχει εκδοθεί περισσότερο από το 33% (47 μυθιστορήματα) της συνολικής βιβλιοπαραγωγής για την εξεταζόμενη περίοδο.

Τα μυθιστορήματα που με τον έναν ή τον άλλο τρόπο αφορούν τη Σμύρνη σπάνια είναι ογκώδη κείμενα άνω των 500 σελίδων. Για πρώτη φορά τέτοια εκδόθηκαν ένα το 1996 με σχεδόν 650 σελίδες (Τάκης Δοϊτσίνης, Μακρινός Δρόμος, Θεσσαλονίκη: Αφοί Κυριακίδη) κι ένα το 1999 με 523 σελίδες (Ντόρα Αδαμοπούλου-Φάλαρη, Χρυσές Νεφέλες στο Ηλιοβασίλεμα, Αθήνα: εκδ. Λιβάνη). Στην εξεταζόμενη περίοδο περίπου το 20% του συνόλου των έργων ξεπερνούν τις 500 σελίδες. Ένα άλλο χαρακτηριστικό ειδικά για την περίοδο προ του 2000 είναι ότι περίπου το 30% των μυθιστορημάτων είναι σύντομα για τα σημερινά δεδομένα αφηγήματα που δεν ξεπερνούν ούτε τις 200 σελίδες.

Ως προς τον τίτλο τους, παραδόξως, τα έργα στη συντριπτική τους πλειοψηφία δεν έχουν την παραμικρή αναφορά στη Σμύρνη. Η ξεκάθαρη αναφορά της Σμύρνης στο τίτλο μερικές φορές καθιστά το έργο πιο αποδεκτό κι αναγνωρίσιμο από το αναγνωστικό κοινό, άρα πιθανά και ευπώλητο. Πάντως διαπιστώνουμε ότι λιγότερο από το 25%  των μυθιστορημάτων περιέχουν στον τίτλο τους το όνομα «Σμύρνη» ή κάποιο παράγωγό του (Σμυρνιά, συρναίικος, Σμυρνιός, κτλ.)

Υπάρχουν καταγραμμένοι δεκάδες εκδοτικοί οίκοι που έχουν εκδώσει κάποιο μυθιστόρημα σχετικά με τη Σμύρνη. Η έρευνα όμως απέδειξε ότι μόλις έξι έχουν εκδώσει περίπου το 40% από αυτά. Πιο αναλυτικά αυτοί είναι: εκδ. Λιβάνης 17, εκδ. Κέδρος 14, εκδ. Ψυχογιός 8, εκδ. Καστανιώτης 7, εκδ. Πατάκης 6 και εκδ. Διόπτρα 5.

Θα ήταν ενδιαφέρον να δούμε την ανταπόκριση του αναγνωστικού κοινού απέναντι σε αυτά τα μυθιστορήματα [3]. Το γενικό συμπέρασμα είναι ότι με βάση τις πωλήσεις ελάχιστα μυθιστορήματα φαίνεται να είχαν ευνοϊκή αντιμετώπιση από το αναγνωστικό κοινό (αυξημένη εμπορική κίνηση). Η συντριπτική πλειοψηφία τους για διάφορους λόγους δεν ξεπέρασε παρά μερικές μόνον ανατυπώσεις που αντιστοιχούν σε λίγες χιλιάδες αντίτυπα. Αυτά που στην εξεταζόμενη χρονική περίοδο ξεπέρασαν τις 10.000 αντίτυπα δεν είναι πάνω από 20 – 30 τίτλοι στην καλύτερη περίπτωση. Με βάση της γνωστές πωλήσεις τα λεγόμενα ευπώλητα σε βάθος χρόνου είναι τα ακόλουθα (ανά εκδότη):

Εκδ. ΨΥΧΟΓΙΟΣ

Τραυλού Πασχαλία, Ήθελα μόνο ένα αντίο (έκδ. 2003 – 29 ανατ.- 86.000 αντ.) [4]

Καρακάσης Κώστας, Η αγάπη δεν έχει τέλος (2006 – 18 – 55.000)

Βόικου Σοφία, Το κόκκινο σημάδι (2009 – 14 – 36.000)

Κονδύλης Θάνος. Η αρχόντισσα της Σμύρνης (2010 – 16 – 28.000)

Μπάξερ Νοέλ, Από δρυ παλιά κι από πέτρα  (2008 – 16 – 27.000)

Τσαμαδού Ελένη, Ο επισκέπτης του ονείρου (2010 – 3 – 16.000)

Εκδ. ΚΑΣΤΑΝΙΩΤΗΣ

Μεϊμαρίδη Μάρα, Οι μάγισσες της Σμύρνης (2002 -160 – 350.000)

Φακίνου Ευγενία, Το έβδομο ρούχο (1998 – 24 ανατ.)

Δεύτος, Θεόδωρος, Ι. Σμύρνη συγγνώμη (2008 – 15.000)

Εκδ. ΠΑΤΑΚΗΣ

Ψαραύτη Λίτσα, Η σπηλιά της γοργόνας (2007 – 19.000)

Δικαίου, Ελένη, Τα κοριτσάκια με τα ναυτικά (2010 – 10 – 17.000)

Εκδ. ΚΕΔΡΟΣ

Μαυρουδής Ευάγγελος, Η θάλασσά μας (2010 – 20.000)

Μαυρουδής Ευάγγελος, Ittihat ve terakki -Ένωση και πρόοδος, (2010 – 16.000)

Θέμελης Νίκος, Η αναλαμπή, (2003 –  51 ανατ. )

Θέμελης Νίκος, Η αναζήτηση, (1998 – 88 ανατ.)

Ως προς το φύλο των συγγραφέων οι γυναίκες είναι κάπως περισσότερες από τις μισές. Υπάρχει μια πρώτη εξήγηση γι΄ αυτό: στην Ελλάδα λέγεται ότι η λογοτεχνία, είναι «γυναικεία» υπό την έννοια ότι γενικά οι θηλυκού γένους συγγραφείς είναι περισσότερες και σίγουρα και οι αναγνώστες. Επίσης ως προς τους συγγραφείς ανεξαρτήτως φύλου παρατηρείται το εξής φαινόμενο: πολλοί από αυτούς είναι απόγονοι δεύτερης (οι πιο ηλικιωμένοι) ή και τρίτης γενιάς μικρασιατών προσφύγων και για κάποιο λόγο ασχολήθηκαν με το μυθιστόρημα, ειδικά αυτό που αφορά τη Σμύρνη.

Στα εξώφυλλα των βιβλίων υπάρχει τεράστια ποικιλία. Αν θελήσουμε να καταγράψουμε κάποια κοινά χαρακτηριστικά σε αυτά θα λέγαμε ότι συχνά παρατηρείται μια κάποια φωτογραφία της παλιάς Σμύρνης προ του 1922 ή και από τις ημέρες της καταστροφής (30 μυθιστορήματα). Οι λόγοι είναι κυρίως εμπορικοί αλλά πολλές φορές και συναισθηματικοί, μιας κι έτσι αισθάνεται ο συγγραφέας απέναντι στο αντικείμενό του. Επίσης για τους ίδιους λόγους μια σημαντική μερίδα εξωφύλλων, κυρίως γυναικών συγγραφέων, περιέχουν κάποια γυναικεία μορφή, καθορισμένου ή και αορίστου σχήματος (39 μυθιστορήματα), αφού, όπως αναφέρθηκε πιο πάνω, η λογοτεχνία είναι με τον έναν ή τον άλλο τρόπο πιο πολύ γένους θηλυκού. Η γυναικεία φιγούρα του εξωφύλλου αναμένεται ότι θα συγκινήσει, θα εξάψει τη φαντασία ή εν τέλει από πρώτη άποψη θα κάνει πιο αρεστό το βιβλίο στην πιθανή αναγνώστρια. Τέλος υπάρχει και μια άλλη μεικτή κατηγορία που απεικονίζει ένα συνδυασμό μιας γυναικείας μορφής με μια φωτογραφίας της Σμύρνης στο εξώφυλλο (11 μυθιστορήματα). Γενικά σε αυτές τις τρεις κατηγορίες μοτίβων εξωφύλλων ανήκουν ίσως και πάνω από το 60% των μυθιστορημάτων που εξετάζουμε.

Θεματολογικά τα μυθιστορήματα έχουν μεγάλη ποικιλία. Είναι δε πολύ ενδιαφέρον το γεγονός ότι σπάνια έχουν αποκλειστικό θέμα τη Σμύρνη και ακόμα σπανιότερα όλο το έργο διαδραματίζεται μόνο στη Σμύρνη. Κάποια μάλιστα ασχολούνται κυρίως με άλλες πόλεις της Ιωνίας και η Σμύρνη καταγράφεται ή αναφέρεται σε ορισμένα μόνο κεφάλαια του βιβλίου, ενίοτε δε σε ελάχιστες σελίδες. Επιπλέον μια μεγάλη ομάδα μυθιστορημάτων, τα οποία ονομάζω και χαρακτηρίζω με τον όρο «προσφυγοκεντρικά», έχουν μόνον θεματολογική εκκίνηση τη Σμύρνη και ειδικότερα την περίοδο της καταστροφής της πόλης το 1922. Από κει και μετά, συνήθως από το δεύτερο ή τρίτο κεφάλαιο του μυθιστορήματος,  οι ήρωες μετακινούνται ως εκδιωκόμενοι πρόσφυγες κυρίως σε άλλα μέρη της Ελλάδας.

Ο νεο-έλληνες πεζογράφοι που ασχολούνται με τη Σμύρνη διακατέχονται θα έλεγε κανείς από κοινές συγγραφικές εμμονές που διατρέχουν τα βιβλία τους. Κατά τη διάρκεια της έρευνας και μελέτης αυτών των έργων διαπιστώθηκαν πάμπολλες κοινοτυπίες, επιδράσεις από συγγραφείς του παρελθόντος που ασχολήθηκαν με το ίδιο θέμα, ομοιότητες, ακόμα και αλληλεπιδράσεις των σύγχρονων συγγραφέων μεταξύ τους. Όλα αυτά συνήθως δεν τους επιτρέπουν να ξεφύγουν από το τετριμμένο που πλέον θα έλεγα ότι τείνει να γίνει ακόμα και κλασσικό σε κάποια έκταση.

Κάποια από τα πιο συνήθη θέματα που διέπουν την μυθοπλασία για τη Σμύρνη είναι τα εξής: ο αναγνώστης θα διαβάσει για έναν κεντρικό έρωτα ο οποίος πολλές φορές είναι μια γυναίκα που πάσχει για διάφορους λόγους (ερωτικούς, κοινωνικούς, κτλ) μέσα στο οικογενειακό περιβάλλον της. Άλλοτε πάλι υπάρχουν δυο κεντρικά πρόσωπα στο έργο, συνήθως δυο Έλληνες ήρωες, άντρας και γυναίκα που οι ζωές τους έρχονται σε επαφή, ενώ στα πιο σύγχρονα πεζογραφήματα οι ήρωες μπορεί να προέρχονται ακόμα και από διαφορετικές φυλετικές ομάδες της Σμύρνης (συνήθως Έλληνες. Αρμένιοι και Τούρκοι) που οι ιστορίες τους διαπλέκονται ή και συγκρούονται μέσα στον μυθιστορηματικό ιστό που κατασκευάζει ο συγγραφέας.

Άλλο συνηθισμένο θέμα που αρέσκονται οι συγγραφείς είναι η καταστροφή της πόλης και τα έκτροπα που σημειωθήκαν από τους Τούρκους στα τέλη Αυγούστου και στις αρχές του Σεπτεμβρίου του 1922. Σε αυτό το πλαίσιο οι πεζογράφοι ασχολούνται πολύ με τα παθήματα κυρίως των Ρωμιών της πόλης (και σπανιότερα των Αρμενίων) που συνήθως είναι και οι λεγόμενοι «καλοί» πρωταγωνιστές του έργου τους. Αντίθετα – άλλη κοινοτυπία αυτή – οι λεγόμενοι «κακοί» ήρωες είναι σχεδόν πάντα οι Τούρκοι, με κάποιες εξαιρέσεις κυρίως στα πιο σύγχρονα μυθιστορήματα.

Όχι σπάνια στις περιγραφές και στις υποθέσεις των λογοτεχνικών έργων εμπλέκονται άτομα από άλλες φυλές – πέραν από τους Τούρκους – όπως Αρμένιοι, Εβραίοι, Ευρωπαίοι, Αμερικάνοι και Λεβαντίνοι κάτοικοι της πόλης.

Πολύ συνηθισμένο θέμα είναι η προσφυγιά, ο ξεριζωμός των Ρωμιών και σπανιότερα κάποιου ηρώα από άλλη φυλή (π. χ. Αρμένιου). Όταν ο ήρωας ή οι ήρωες φεύγουν από τη Σμύρνη, συνήθως με πολλούς κόπους και βάσανα – που πολλές φορές περιγράφονται ακόμα και λεπτομερειακά, πράγμα που συγκινεί αφάνταστα τον αναγνώστη – τελικά θα καταλήξουν σε κάποια πόλη της Ελλάδας για να ξεκινήσουν μια νέα ζωή. Συνήθως πρόκειται για την Αθήνα και τον Πειραιά και λιγότερο για κάποιες άλλες επαρχιακές πόλεις, όπως η Θεσσαλονίκη, η Πάτρα ή ακόμα και κάποιο χωρίο της Ελλάδας. Σπανιότερα δε κάποιοι πρόσφυγες από τη Σμύρνη καταλήγουν σε άλλη πόλη της Μεσογείου όπου ακόμα ευδοκιμεί ο Ελληνισμός – π. Χ. Αλεξάνδρεια, Κωνσταντινούπολη – ή σε κάποια πόλη του εξωτερικού, συνήθως στην Αγγλία ή στην Αμερική.

Κυρίως στα μυθιστορήματα όπου η υπόθεση εξελίσσεται μόνο μέσα στη Σμύρνη ή τουλάχιστον όταν αυτό συμβαίνει στο μεγαλύτερο μέρος του έργου, ο συγγραφέας παραθέτει μια μικρή ή πιο εκτενή περιγραφή της πόλης. Σε αυτό ή αυτά τα κεφάλαια η Σμύρνη περιγράφεται λίγο πολύ σαν μια ευτυχισμένη πόλη που έχει άκρως ελληνικό χαρακτήρα σε κάθε της έκφανση, με όμορφα κτήρια, πλατείες και εγκαταστάσεις εφάμιλλες άλλων γνωστών ευρωπαϊκών πόλεων της εποχής. Οι Ρωμιοί συχνά είναι ευκατάστατοι, αν όχι πλούσιοι, ενώ ακόμα και οι πιο πτωχοί, όταν εμφανίζονται στο έργο, γενικά περνούν όμορφα τη ζωή τους.

Διαβάζοντας κανείς αυτά τα πεζογραφήματα θα διαπιστώσει ή θα πιστέψει εύλογα ότι οι Ρωμιοί δεν είχαν σχέση με την πενία παρά μόνον ως δωρητές σε ευαγή ιδρύματα κάθε είδους ή ως εργαζόμενοι σε αυτά, πολλές φορές ακόμα και εθελοντικά. Σπάνια θα διαβάσει ο αναγνώστης για ήρωες Ρωμιούς που είναι πραγματικά πτωχοί, άποροι ή και περιθωριακοί, εκτός βέβαια κι αν το απαιτεί η γενικότερη υπόθεση του έργου. Στην καλύτερη περίπτωση πάντως οι όποιοι πένητες Ρωμιοί θα είναι δευτερεύοντες χαρακτήρες που δεν απασχολούν τη γραφίδα του συγγραφέα και το μάτι του αναγνώστη παρά για ελάχιστες σελίδες.

Ακριβώς το αντίθετο συμβαίνει όμως, όταν η κεντρική υπόθεση τοποθετείται σε κάποια προσφυγική γειτονιά σε μια πόλη της Ελλάδας. Εκεί ο Ρωμιός πρόσφυγας που καταφτάνει από την κατεστραμμένη Σμύρνη σπάνια είναι ευκατάστατος. Συνήθως αναπολεί την παλιά του ζωή στην όμορφη Σμύρνη, ενώ προσπαθεί να ξαναφέρει σε τάξη τη ζωή του μοχθώντας σκληρά στην ελληνική πραγματικότητα. Σε αυτά τα μυθιστορήματα τονίζεται η φιλεργατικότητα και η εξυπνάδα του Ρωμιού ήρωα, ενώ δεν είναι και σπάνιοι οι χαρακτήρες προσφύγων που για διάφορους λόγους τελικά ρέπουν προς την παρανομία ή και το έγκλημα

Σε γενικές γραμμές η Σμύρνη παρουσιάζεται ως περίπου ένας παράδεισος επί γης, αν αυτό δεν ακούγεται υπερβολικό. Ένας παράδεισος ο οποίος καταστράφηκε από τους κακούς και μοχθηρούς Τούρκους που ποτέ δεν χώνεψαν την πρόοδο του έντιμου και προκομμένου Ρωμιού. Κάτω από αυτό το πρίσμα οι περιγραφές της πόλης και της ζωής είναι πολύ ζωντανές και ενίοτε παραστατικές, γεμάτες από συναίσθημα, ίσως δε και συγκινησιακές θα έλεγα σε κάποιο βαθμό. Μερικές φορές μάλιστα καταγράφονται καταπληκτικές λεπτομέρειες της πόλης ειδικά όσον αφορά τη δόμηση και τη γενικότερη ρυμοτομία της. Όλα αυτά δεν είναι απαραίτητα το προϊόν της αχαλίνωτης φαντασίας του συγγραφέα, αλλά η πραγματικότητα που μπορεί κανείς να ανακαλύψει ακόμα και σήμερα σε πάμπολλες φωτογραφίες της εποχής ή και σε πολλά ντοκυμαντέρ.

Αν και ουσιαστικά οι λογοτέχνες ασχολούνται με διαφορετικές υποθέσεις στα έργα τους, κατά παράδοξο τρόπο θα έλεγε κανείς ότι ο κοινός στόχος τους είναι να παρουσιάσουν με τον έναν ή τον άλλο τρόπο τη χτυπητή αντίθεση του πως ήταν η Σμύρνη των Ρωμιών πριν από την καταστροφή σε σχέση μετά την καταστροφή, αντίθεση που ορισμένες φορές είναι όχι απλώς έντονη αλλά και για διάφορους λόγους συνειδητά συναισθηματικά φορτισμένη.

Απ΄ την άλλη δεν θα βρούμε παρά ελάχιστα έργα όπου συγγραφείς παρουσιάζουν τη Σμύρνη μετά την καταστροφή. Σε αυτές τις περιπτώσεις η πόλη αναδεικνύεται κατεστραμμένη, να προσπαθεί με δυσκολία να σταθεί στα πόδια της. Προφανώς οι Ρωμιοί σχεδόν απουσιάζουν, ενώ οι Τούρκοι λίγα κάνουν για να την ξαναχτίσουν όπως ήταν πριν τη μεγάλη φωτιά. Επίσης σε μερικά πρόσφατα μυθιστορήματα παρουσιάζεται και η σύγχρονη Σμύρνη, ουσιαστικά εντελώς πια αλλαγμένη σε σχέση με το παρελθόν. Εδώ ο πρωταγωνιστής συνήθως είναι απόγονος παλιών κατοίκων της Σμύρνης. Επιστρέφει στη σύγχρονη πόλη, περιηγείται σε αυτήν και πολλές φορές ανακαλεί στη μνήμη του την παλιά πόλη, όπως τη γνωρίζει από περιγραφές συγγενών του που έφυγαν από αυτήν το 1922 ή από φωτογραφίες που έχει δει. Προφανώς και σε αυτά τα μυθιστορήματα κυριαρχεί το συναίσθημα ασυνείδητα ή και συνειδητά, γίνονται σύγκρισης διάχυτες από νοσταλγία, ενώ υπάρχει κι ένας πεσιμισμός, φανερός ή υφέρπων, από τη μεριά του ήρωα και κατ΄ επέκταση θα μπορούσαμε να πούμε και στη γραφίδα του συγγραφέα.

Από το σύνολο των έργων δεν λείπει και το παιδικό μυθιστόρημα αν και με λίγους εκπροσώπους (10 μυθιστορήματα). Εδώ ο ήρωας είναι κάποιο παιδί ή ομάδα παιδιών. Θεματολογικα και χρονικά εντάσσονται εξίσου στη Σμύρνη πριν το 1922 αλλά και στη σύγχρονη εποχή. Εξάλλου αυτά τα έργα συχνά, μεταξύ των άλλων, έχουν ρόλο διδακτικό και παιδευτικό μιας και απευθύνονται στα σύγχρονα ελληνόπουλα κάτω των 18 ετών και πολύ συχνά μέσω διαφόρων διαύλων προωθούνται και στο σχολεία. Πάντως γενικά δεν αποφεύγουν τα κοινά χαρακτηριστικά με τα ανάλογα μυθιστορήματα των ενηλίκων. Επιπλέον όμως εδώ είναι ακόμα πιο έντονες οι συναισθηματικές παρορμήσεις και υπάρχει μια σαφής, ίσως και ευνόητη, έντονη ελληνοκεντρική προσέγγιση των θεμάτων, κυρίως αυτών που αφορούν τη χαμένη ελληνικότητα της σύγχρονης Σμύρνης.

Συμπερασματικά, θα μπορούσαμε να πούμε ότι μετά το 1980 η σύγχρονη ελληνική πεζογραφία έχει ασχοληθεί σοβαρά με τη Σμύρνη, κυρίως όμως από τις αρχές του εικοστού πρώτου αιώνα. Στα μυθιστορήματα κάθε είδους και μεγέθους η Σμύρνη, αν και χωρικά βρίσκεται στη λεγόμενη οθωμανική Ανατολή, όμως παρουσιάζεται με χαρακτήρα εφάμιλλο των ευρωπαϊκών πόλεων, πράγμα ουσιαστικά όχι ψευδές. Συχνά είναι μια ερωτική πόλη, ενίοτε δε ο έρωτας αναδύεται ορμητικός και σαρώνει τις ζωές των ηρώων, πολλές φορές με ανατρεπτικά αποτελέσματα. Ακριβώς το ίδιο συμβαίνει και με την καταστροφή της Σμύρνης το 1922, ένα κοινό θέμα που δεν λείπει από τη συντριπτική πλειοψηφία των μυθιστορημάτων. Αποτέλεσμα αυτών είναι να προκαλεί ται το συναίσθημα του αναγνώστη που συμπάσχει μαζί με τους ήρωες του έργου. Τα τελευταία χρόνια διακρίνεται σε ορισμένα κείμενα και μια νότα συμφιλιωτική προς τον αντίπαλο Τούρκο χαρακτήρα του κειμένου. Έτσι, λογοτεχνικοί ήρωες από διαφορετικές φυλές ερωτεύονται, συμβιώνουν αρμονικά και συμπάσχουν στις δύσκολες καταστάσεις. Στερεότυπα, όμορφες περιγραφές, διάχυτος ερωτισμός, δραματικοί ήρωες, ενίοτε συνειδητά ακόμα και υπερβολική ωραιοποίηση της εικόνας της πόλης με στόχο τη συναισθηματική τέρψη του αναγνώστη, είναι μόνο μερικά από τα στοιχεία που καθιστούν τη Σμύρνη των αρχών του εικοστού αιώνα στη σύγχρονη ελληνική μυθιστοριογραφία ως την ομορφότερη πόλη του κόσμου, έστω φιλολογικά και λογοτεχνικά. Ίσως όχι άδικα.

ΤΕΛΟΣ

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

Beaton Rod. (1995), Εισαγωγή στη νεότερη ελληνική λογοτεχνία, 1821-1992, Αθήνα: Νεφέλη.

Demirozu, Damla (2011), «Το 1922 και η προσφυγιά στην Ελληνική και την Τουρκική Αφήγηση», στο Δελτίο Κέντρου Μικρασιατικών Σπουδών, 17: 123-149.

Demirozu, Damla (1999), Η εικόνα του Τούρκου στη γενιά του ’30, Αθήνα: [χ.ο.]

Doulis, Th.  (1977), Disaster and Fiction: Modern Greek fiction and the Asia Minor disaster of 1922, Berkeley: University of California Press.

Ευστρατιάδης, Στρ. (1982), Λογοτέχνες του μικρασιατικού ελληνισμού, Αθήνα: Το Ελληνικό Βιβλίο.

Ηλία, Ελένη Α. (2004),  «Το ΄22 ως ιστορικό αφηγηματικό πλαίσιο σε ελληνικά παιδικά – νεανικά μυθιστορήματα της τελευταίας εικοσαετίας με διεθνή αναγνώριση», στον συλλογικό τόμο Τασούλα Τσιλιμένη (επιμ.), Το σύγχρονο ελληνικό παιδικό – νεανικό μυθιστόρημα, Αθήνα: Σύγχρονοι Ορίζοντες, 304-312.

Καστρινάκη Αγγέλα & Πολίτης Αλέξης & Τζιόβας Δημήτρης (επιμ.) (2012), Για μια ιστορία της ελληνικής λογοτεχνίας του εικοστού αιώνα :. προτάσεις ανασυγκρότησης, θέματα και ρεύματα, Πρακτικά συνεδρίου στη μνήμη του Αλέξανδρου Αργυρίου, Ρέθυμνο 20-22 Μαϊου 2011, Ηράκλειο: Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης,  Μουσείο Μπενάκη.

Κοροβίνης Θωμάς (επιμ.) (2011), Σμύρνη: Μια πόλη στη λογοτεχνία, Αθήνα: Μεταίχμιο.

Λιάτσος, Δ. Π. (1972),  Η μικρασιατική καταστροφή στη νεοελληνική λογοτεχνία, Αθήνα: Το Ελληνικό Βιβλίο.

Μηλιώρης, Νίκος Ε. (1967), «Η μικρασιατική τραγωδία στη λογοτεχνία» στο Μικρασιατικά Χρονικά 13: 338-400.

Μηλιώρης, Νίκος Ε. (1964),  «Η πνευματική εισφορά των Μικρασιατών» στο Μικρασιατικά Χρονικά 11: 45-142.

Mitsakis Karolos (2001), «The Contemporary historical novel» στο Ηellenic Quarterly Review 9: 37-41.

Πυλαρινός Θεοδόσης (2005), «Οι ελάσσονες Μικρασιάτες λογοτέχνες του δεύτερου μισού του 20^ου αιώνα» στο Πρακτικά 1^ου Συμποσίου “Ο ελληνισμός της Μικράς Ασίας από την Αρχαιότητα μέχρι τη Μεγάλη Έξοδο”, 26-28 Νοεμβρίου 2004: 175-192, Αθήνα / Ν. Ιωνία: ΚΕ.ΠΙ.ΠΟ.

Πυλαρινός Θεοδόσης (επιμ.) (2004), Η λογοτεχνία στη Μικρά Ασία, Αθήνα: Ένωση Σμυρναίων.

Πυλαρινός Θεοδόσης (2003), «Η μικρασιατική καταστροφή στη λογοτεχνία. Από τον εφιάλτη της Ιστορίας στην παραμυθία της Τέχνης» στο Μικρασιατική Ηχώ, φ. 363-364: 12-14.

Τσιτσελίκης Κωνσταντίνος (επιμ. και εισαγ.) (2006), Η ελληνοτουρκική ανταλλαγή πληθυσμών : πτυχές μιας εθνικής σύγκρουσης,  Αθήνα: Εκδόσεις Κριτική & Κέντρο Ερευνών Μειονοτικών ομάδων.

Φωτόπουλος Αθανάσιος Φ. (επιμ.) (2005), «Σύγκρουση Ελλήνων και Τούρκων στη Μικρά Ασία, 1919-1922», στο Πρακτικά Β΄ Διεθνούς Συνεδρίου Ανατολικών και Αφρικανικών Σπουδών, Γαστούνη Ηλείας, 23-25 Σεπτεμβρίου 2005.

ΘΕΜΑΤΙΚΗ: Ιστορικές Μνήμες από την Ανατολική Θράκη

Έναρξη ομιλίας

Ἀνταπόκριση τοῦ Μέλβιλ Τσάτερ στό μηνιαῖο εἰκονογραφημένο περιοδικό «National Geographic Magazine,» Νοέμβριος 1922, Οὐάσινγκτον.

Στίς 23 Σεπτεμβρίου, μία συμμαχική ἀπόφαση ἀπέδωσε πάλι στούς νικητές Τούρκους τήν Ἀνατολική Θράκη, τήν ὁποία εἶχε προσαρτήσει ἡ Ἑλλάδα μέ τήν ὑπογραφή τῆς Συνθήκης τῶν Σεβρῶν. Αὐτή ἡ τριγωνική»πίσω αὐλή τῆς Κωνσταντινούπολης», ἁπλώνεται στά δυτικά μετά ἀπό 25 μίλια ἔξω ἀπό τήν Πόλη μέχρι τόν ποταμό Ἕβρο καί κατοικεῖται ἀπό 600.000 Ἕλληνες καί Τούρκους ἀγρότες σέ περίπου ἴσους ἀριθμούς.

Ανακοινώσεις πού πληροφοροῦσαν γιά διορία ἑνός μηνός γιά τήν ἀποχώρηση τῶν ἑλληνικῶν στρατευμάτων καί τήν εἴσοδο τῆς τουρκικῆς χωροφυλακῆς, ἀναρτήθηκαν γιά νά προλάβουν τή δημιουργία πανικοῦ.

Ὁ πανικός, ὅμως, ἦταν ἤδη παρών, τόσο ἀκατανίκητος ὅσο καί αὐτός πού ἐκδηλώθηκε στή Σμύρνη. Μέσα σέ μία ἑβδομάδα, οἱ Ἕλληνες τῆς Θράκης εἶδαν τόν Ἑλληνικό Στρατό νά ξηλώνει τίς κατασκηνώσεις τους καί νά βαδίζει πρός τή Δύση.

«Θά γυρίσετε πίσω;» ρωτοῦσαν οἱ ἀγρότες γεμᾶτοι ἀνησυχία.

«Ὄχι«, ἦταν ἡ ἀπάντηση.

Ἔτσι, μέσα σέ μία ὥρα, χωριά ὁλόκληρα εἶχαν ἐρημωθεῖ. Τά κινητά ἀγαθά τῶν σπιτιῶν τους καί σάκκοι γεμᾶτοι σπόρους σταριοῦ φορτώθηκαν στά κάρα, τά βόδια ζεύτηκαν καί οἱ μικρές κοινότητες τράβηξαν πρός τή Δύση, μακρυά ἀπό τήν Κωνσταντινούπολη.

Ἀπό χωριό σέ χωριό, ἡ θέα τοῦ στρατοῦ πού ἔφευγε, συγκλόνισε τίς γυναῖκες πού ἄλεθαν καί τούς ἄντρες πού λίχνιζαν μέ πάντα τήν ἴδια ἀντίδραση: τήν ἐγκατάλειψη τῆς ἀσχολίας τους, τό πέταγμα τῶν ἐργαλείων τους καί τό βιαστικό φόρτωμα τῶν κάρων γιά ἀναχώρηση πρός τά δυτικά.

Πολλές φορές κάποιος ντόπιος κρατικός ὑπάλληλος προσπάθησε νά τούς συγκρατήσει: «Γυρίστε πίσω!Μαζέψτε τή σοδειά σας! Ἔχουμε ἀκόμη ἕνα μῆνα καιρό!»

Ἡ ἀπάντηση ἦταν πάντα ἡ ἴδια μοιρολατρική καί τελεσίδικη:

«Ὄχι, ὅλα χάθηκαν! Πρέπει νά πᾶμε στήν παλιά Ἑλλάδα! »

Τό μήνυμα ἔφτασε παντοῦ, σ’ ὅλη τήν πεδιάδα, ἡ φυγή ἄρχισε, τά ἀτελείωτα καραβάνια ἄρχισαν νά σχηματίζονται. Ψηλά ὁ οὐρανός ἔγινε μαῦρος. Μία ἐπίμονη βροχή ἄρχισε νά πέφτει, πλημμυρίζοντας τούς δρόμους καί γεμίζοντας λάσπες τά χωράφια, καθώς ἡ τεράστια χριστιανική Ἔξοδος πρός τήν Ἑλλάδα ἄρχισε νά κινεῖται ἀργά.

Στή Ραιδεστό, 28.000 πρόσφυγες κατέβηκαν ἀπό τά ὀρεινά γιά νά κατασκηνώσουν στήν ἀνεμοδαρμένη ἀκτή καί περιμένουν ἐκεῖ τά πλοῖα τῆς σωτηρίας στά πρόθυρα τοῦ λιμοῦ, ἐνῶ στά ἔρημα χωριά τους ἡ σοδειά σαπίζει μέσα στά χωράφια.

Πάνω ἀπό 60.000 πρόσφυγες πέρασαν μέσα ἀπό τήν Ἀδριανούπολη τίς πρῶτες ἕξη μέρες. Τόσο μεγάλη ἦταν ἡ βιασύνη πού ἀκολούθησε τίς φῆμες τῆς καταστροφῆς, οὔτε ὅσοι βρίσκονταν κοντά στήν Κωνσταντινούπολη ἔβλεπαν σ’ ὅλη τους τήν πορεία δυτικά μόνο κινούμενα καραβάνια καί ἄδεια χωριά, ὅπου σέ λίγες ἡμέρες πεινασμένα σκυλιά καί γᾶτες κατασπάραζαν τά ψοφίμια.

Οἱ ἄντρες καί οἱ γυναῖκες πού προπορεύονταν πασχίζοντας νά μετακινήσουν τά κολλημένα στή λάση κάρα, ἦταν ὁπλισμένοι. Χιλιάδες κομιτατζῆδες καραδοκοῦσαν γιά νά κυνηγήσουν, νά γυμνώσουν καί νά σκοτώσουν τούς πρόσφυγες. Συχνά ἕνα ἁμάξι ἔφτανε στό Δεδέαγατς (σημερινή Αλεξανδρούπολη) μέ τή γυναίκα νά τό ὁδηγεῖ καί τόν ἄνδρα νεκρό πάνω στά σακκιά μέ τό σιτάρι.

Μέρα–νύχτα, ἀλλά πάντα πρός τήν ἴδια κατεύθυνση, τό πλῆθος τῶν προσφύγων, πού τίς πρῶτες δώδεκα ἡμέρες ἔφτασε τίς 180.000, βάδιζε ἀργά πρός τά ἕλη στόν ἀπειλητικά φουσκωμένο Ἕβρο.

Γιά λίγες ὧρες τά κατάκοπα βόδια ἐγκαταλείπουν τίς προσπάθειες καί ὁλόκληρη ἡ οἰκογένεια προσπαθεῖ νά κοιμηθεῖ ψάχνοντας γιά ζεστασιά πάνω στήν κοιλιά τοῦ βοδιοῦ πού ἀχνίζει. Τήν ἴδια ὥρα μέ σφυρίγματα καί ἀστραπές ἀπό τά φῶτα του, τό πολυτελές «‘Εξπρές Ὄριαν», διακρίνεται στόν ὁρίζοντα. Κατόπιν, ἡ ἀργή σάν τῆς χελώνας κίνηση τῶν καταλασπωμένων κάρων καί τῶν κουρασμένων βοδιῶν ἐξακολουθεῖ πρός τόν Ἕβρο προτοῦ ἡ βροχή τόν κάνει ἀδιάβατο.

Ἀπό τίς ὄχθες τοῦ Ἕβρου, ὅπου οἱ δρόμοι καταλήγουν στή γέφυρα τοῦ Κάραγατς, ἤ ἀπό τά μπαλκόνια πού βλέπουν πρός τόν Ἕβρο, μπορεῖ κανείς νά δεῖ τήν τελευταία φάση τῆς φυγῆς˙ τή μέρα μέ τό φῶς, τήν ἀπέραντη πεδιάδα πού πάνω της ξετυλίγεται τό ἀτελείωτο φίδι ἀπό τήν Ἀνατολή πρός τή Δύση, τή μεγάλη γκρίζα πομπή μουσκεμένη ἀπό τή συνεχή βροχή…˙ τή νύχτα τήν ταλαντευόμενη γραμμή τῶν φαναριῶν πάνω στό κατάμαυρο χάος, πού γύρω τῆς σηκώνονται τά μουγκρητά τῶν βοδιῶν, ἐνῶ ἀκούγονται τά ἀπότομα σφυρίγματα τῶν μαστιγίων, ὁ μονότονος ἦχος τῆς βροχῆς καί τά χιλιάδες τριξίματα ἀπό τούς ξύλινους τροχούς πού τρίβονται στούς ἄξονες τῶν κάρων.

Καί ἔτσι, 300.000 ψυχές πέρασαν τόν φουσκωμένο Ἕβρο καί διασκορπίστηκαν στή δυτική ὄχθη του.

«Μιά σιωπηλή, τρομακτική πομπή». Ἀνταπόκριση τοῦ Ἔρνεστ Χεμινγκγουαίη «Ἡμερήσιος Ἀστήρ τοῦ Τορόντο». 
7 Ὀκτωβρίου 1922

ΑΔΡΙΑΝΟΥΠΟΛΗ – Σέ μιά ἀτέλειωτη πορεία πού συγκλονίζει ὁ χριστιανικός πληθυσμός τῆς Ἀνατολικῆς Θράκης συνωστίζεται στούς δρόμους πού ὁδηγοῦν πρός τή Μακεδονία. Ἡ κύρια μάζα, πού περνᾶ τόν Ἕβρο ποταμό στήν Ἀδριανούπολη, ἁπλώνεται σέ μῆκος σαράντα χιλιομέτρων. Σαράντα χιλιόμετρα ἀπό κάρα πού σέρνουν ἀγελάδες, νεαροί ταῦροι καί λασπωμένα βουβάλια γεμᾶτα μέ ἐξαντλημένους, σαστισμένους ἄνδρες, γυναῖκες καί παιδιά. Σκεπάζονται μέ κουβέρτες πάνω στά κεφάλια τους καί προχωροῦν σάν τυφλοί κάτω ἀπ’ τή βροχή δίπλα στά ἐγκόσμια ἀγαθά τους.
Αὐτός ὁ ἀπρόσωπος ποταμός στραγγίζει ὅλη τή γύρω χώρα. Δέν γνωρίζουν ποῦ πηγαίνουν. Ἐγκατέλειψαν τά χωράφια τους, τά χωριά τους, τά γεμᾶτα καρπό καφετιά χώματά τους καί ἑνώθηκαν μέ τό ποτάμι τῶν φυγάδων ἀκούγοντας γιά τόν ἐρχομό τῶν Τούρκων. Τώρα δέν μποροῦν παρά μόνο νά κρατοῦν τή σειρά τους στήν τρομακτική πομπή, καθώς τό κατάλασπωμένο ἑλληνικό ἱππικό τούς συγκρατεῖ μαζί, ὅπως οἱ ἀγελαδάρηδες τό κοπάδι τους.
Εἶναι μία σιωπηλή πομπή. Δέν ἀκούγεται οὔτε βογγητό. Ὅ,τι μποροῦν νά κάνουν εἶναι μόνο νά περπατοῦν. Οἱ φανταχτερές χωριάτικες στολές τους εἶναι μούσκεμα καί στάζουν. Κότες φτερουγίζουν πηδῶντας ἀπό τά κάρα. Μικρά μοσχάρια μουγγανίζουν προσπαθῶντας νά φτάσουν τό νερό μέσα στό συνωστισμό κοντά σέ κάποιο ρυάκι. Ἕνας γέρος βαδίζει σκυφτός κουβαλῶντας ἕνα μικρό γουρουνάκι, ἕνα ὅπλο καί ἕνα δρεπάνι, πού πάνω του ἔδεσε μία κότα. Ἕνας ἄνδρας ἁπλώνει μία κουβέρτα γιά νά προφυλάξει ἀπό τή βροχή τή γυναίκα πού κρατάει τά γκέμια στό κάρο. Εἶναι οἱ μόνοι πού κάνουν κάποιο θόρυβο. Ἡ μικρή κόρη τους τούς κοιτᾶ μέ ἀγωνία καί ἀρχίζει τά κλάματα. Ἔτσι, ἡ πομπή συνεχίζεται.
Τουλάχιστον στήν Ἀδριανούπολη, πού διασχίζει τό κύριο ρεῦμα τῶν προσφύγων, ὑπάρχει ὁ Ἐρυθρός Σταυρός. Βοηθοῦν πολύ, ἰδίως στή Ραιδεστό στήν ἀκτή, ἀλλά λίγους μποροῦν νά βοηθήσουν.
Μόνο ἀπό τήν Ἀνατολική Θράκη θά μεταφερθοῦν 250.000 πρόσφυγες. Τά βουλγαρικά σύνορα εἶναι κλειστά γι’ αὐτούς. Ὑπάρχουν μόνο ἡ Μακεδονία καί ἡ Θράκη γιά νά δεχθοῦν τούς φυγᾶδες τῆς ἐπιστροφῆς τῶν Τούρκων στήν Εὐρώπη. Ἤδη στή Μακεδονία βρίσκονται μισό ἑκατομμύριο πρόσφυγες. Κανείς δέν γνωρίζει πῶς θά ἐπιβιώσουν. Τόν ἄλλο μῆνα ὁ χριστιανικός κόσμος θά ἀκούσει τήν κραυγή «Διαβάς εἰς Μακεδονίαν βοήθησον ἡμῖν.»

Τα ιστορικά γεγονότα & η εγκατάλειψη

Η 14η Σεπτεμβρίου, είναι η επέτειος της καταστροφής της Μ. Ασίας και της Ανατολικής Θράκης. Έχει ανακηρυχθεί ημέρα περισυλλογής και μνήμης των αξέχαστων πατρίδων (1914-1924), όπου τα αθεράπευτα τραύματα της γενιάς του πολέμου, της βίας, της αδικίας, του πόνου και του ξεριζωμού στάζουν ακόμη σήμερα…

Η εγκατάλειψη της Ανατολικής Θράκης τον Οκτώβριο του 1922 είναι μια από τις πλέον άγνωστες σελίδες της νεότερης ελληνικής ιστορίας που διαδραματίστηκε, μετά την Καταστροφή της Σμύρνης  και είναι αποτέλεσμα και επακόλουθό της..  Ίσως είναι καιρός να μιλήσουμε και για τη Θρακική Καταστροφή η οποία παραμένει άγνωστη, ανεξήγητη και κυριολεκτικά αδικαιολόγητη κυρίως από την ιστορία που διδάσκεται στα σχολικά βιβλία.

Η Ανατολική Θράκη ήταν τότε μια περιοχή μεγάλης εγκατάστασης ελληνικού πληθυσμού, που περιλάμβανε την Κωνσταντινούπολη, την Ανδριανούπολη, τη Ραιδεστό  και όλη την σημερινή Ευρωπαϊκή Τουρκία. Την εποχή εκείνη η Κωνσταντινούπολη ήταν έδρα του ισλαμικού Χαλιφάτου και παράλληλα η  μεγαλύτερη, τότε, ελληνική πόλη.

Η Ανατολική Θράκη, εκτός από την Πόλη και την παραθαλάσσια ζώνη των Στενών που πέρασε σε βρετανικό έλεγχο, ενώθηκε με την υπόλοιπη Ελλάδα με τη Συνθήκη των Σεβρών, οι δε κάτοικοί της ψήφισαν και στις εκλογές της 1ης Νοεμβρίου του 1920.

Να δούμε ακροθιγώς τι συνέβη. Η Μεγάλη Βρετανία, –άτυπη σύμμαχος των Ελλήνων– που βασιζόταν στην ασπίδα του Ελληνικού Στρατού για την κάλυψη των Στενών, της Κωνσταντινούπολης και της ουδέτερης ζώνης που κατείχε στη Μικρά Ασία, φάνηκε αμέσως μετά την εκκένωση της Μικράς Ασίας από τους Έλληνες, να επιδιώκει σαφώς, στην αρχή, την ανασυγκρότηση του Ελληνικού Στρατού. Είναι γεγονός ότι η κυβέρνηση του Λόυδ Τζωρτζ, με πρωτοστατούντα τον Ουίνστον Τσώρτσιλ, ετοιμάζονταν για πολεμική σύγκρουση με την κεμαλική Τουρκία. Αντίθετα οι Γάλλοι, σε ανοικτή ρήξη προς τους Άγγλους, είχαν εκχωρήσει την Ανατολική Θράκη στους Τούρκους, ακόμη και πολύ πριν τον Αύγουστο του 1922.

Στις αρχές του Σεπτεμβρίου του 1922 εκδηλώθηκε κρίση στις αγγλογαλλικές σχέσεις. Η Γαλλία διαχώρισε τη θέση της και υποστήριξε την απαίτηση των Τούρκων για προσάρτηση στην Τουρκία της Ανατολικής Θράκης και των Στενών, την οποία θα έκαναν ουδέτερη ζώνη.

Τότε, η διάσταση στις γνώμες των Βρετανών ιθυνόντων και απροθυμία της αγγλικής κοινής γνώμης και των αποικιών για πολεμική εμπλοκή με τους Τούρκους, οδήγησαν, μαζί με την αφόρητη πίεση της Γαλλίας, στην απόφαση των Συμμάχων να εκκενωθεί από τους Έλληνες η Ανατολική Θράκη και να παραδοθεί στην Τουρκία ως αμοιβή για την προσέγγισή της στους Συμμάχους. Η θετική διάθεση ορισμένων Άγγλων προς τους Έλληνες, όπως αυτή του Λόυδ Τζωρτζ και του λόρδου Κώρζον, δεν ενισχύθηκε από τη μαχητικότητα, την τόλμη και την αποφασιστικότητα των Ελλήνων που, δυστυχώς, δεν υπήρξαν.

Η απόφαση για την εκκένωση της Θράκης επικυρώθηκε από τους Συμμάχους στις 9.9.1922 μετά από θυελλώδεις συσκέψεις τριών ημερών στο Παρίσι. Οι παρακλήσεις του Βενιζέλου αντιμετωπίστηκαν την επαύριο παγερά από τον Γάλλο Πουανκαρέ.

Στο εύλογο ερώτημα του Λόρδου Κώρζον: “Ποιός θα υποχρεώσει τους Έλληνες να εγκαταλείψουν την Ανατολική Θράκη;”, απάντησαν οι ίδιοι οι Έλληνες. Η Ανατολική Θράκη εγκαταλείφθηκε εθελόδουλα, ώστε να μην βρεθεί η Μεγάλη Βρετανία στη δυσάρεστη θέση να συγκρουσθεί με την Τουρκία.

Παραμένει το γεγονός ότι ο τουρκικός στρατός δεν ήταν σε θέση να διαπλεύσει την Προποντίδα και να επιτύχει την κατάληψη της Ανατολικής Θράκης. Οι Τούρκοι δεν διέθεταν ναυτική δύναμη και η δύναμη πυρός των ελληνικών θωρηκτών ήταν σημαντική με τα δεδομένα της εποχής εκείνης. Υπήρχε επίσης και μία στρατηγική συνιστώσα στο να αρνηθούν οι Έλληνες να εκκενώσουν την Ανατολική Θράκη. Μία τέτοια κατάσταση έφερνε αμέσως σε ευθεία αντιπαράθεση τους Συμμάχους με την Τουρκία κα  το λιγότερο που θα κέρδιζαν οι Έλληνες ήταν πολύτιμος χρόνος.

Η διάβαση των Τούρκων από τον Βόσπορο ή τον Ελλήσποντο, που κατείχαν με ασθενείς δυνάμεις οι Άγγλοι, σήμαινε Αγγλο-Τουρκική σύγκρουση, κάτι που εξυπηρετούσε τα στρατηγικά συμφέροντα της Ελλάδας. Βρισκόταν δηλαδή η νικημένη Ελλάδα σε θέση που της έδινε τη δυνατότητα να δημιουργήσει μία αγγλική ασπίδα και να αποφύγει νέα σύγκρουση με τους Τούρκους. Βέβαια, η ηττημένη χώρα δεν φαινόταν να έχει τις οικονομικές δυνατότητες για να συνεχίσει τον πόλεμο. Ωστόσο, η ιστορική εμπειρία μας διδάσκει ότι λαοί που είναι αποφασισμένοι και θέλουν να επιβιώσουν βρίσκουν τα μέσα για να αντισταθούν.

Στη διάσκεψη των Μουδανιών, που οργανώθηκε από τους Συμμάχους για τη σύναψη της ανακωχής, (20 έως 28.9.22), η Ελλάδα έπαιξε τον ρόλο βωβού παρατηρητή στον οποίο ανακοινώθηκαν οι εις βάρος του όροι, ωσάν οι Σύμμαχοι να ήσαν πραγματικά οι εμπόλεμοι με την Τουρκία. Ο σκοπός της διάσκεψης ανακωχής των Μουδανιών ήταν: οι Έλληνες θα έπρεπε να αποσυρθούν από την Ανατολική Θράκη. Το αντάλλαγμα εκ μέρους των Τούρκων ήταν ο σεβασμός της ουδέτερης συμμαχικής ζώνης και των Στενών μέχρι την τελική Διάσκεψη Ειρήνης μεταξύ των Συμμάχων και των Τούρκων. Οι Έλληνες εκλήθησαν στα Μουδανιά για να αποδεχθούν τα σε βάρος τους τετελεσμένα γεγονότα.

Η διάσκεψη άρχισε χωρίς τους Έλληνες, που δεν είχαν ακόμη φθάσει, με κύρια συζήτηση τη γραμμή που θα αποσύρονταν οι Έλληνες. Οι Έλληνες, απλώς προσήλθαν την επαύριο για να τους ζητηθεί να προσυπογράψουν ό,τι οι άλλοι αποφάσισαν εις βάρος τους. Η άλλη θλιβερή διαπίστωση είναι ότι οι Γάλλοι και οι Ιταλοί φέρονταν ως σύμμαχοι της Τουρκίας, με μόνον τους απαυδημένους Άγγλους να διαπραγματεύονται, παρεμπιπτόντως τα συμφέροντα της Ελλάδας.

Στις 25.9.1922 ο Βενιζέλος τηλεγράφησε από το Παρίσι : “Ανατολική Θράκη απωλέσθη ατυχώς δι’ Ελλάδα”, και “ανάγκη Θράκες να εγκαταλείψωσι την γην, ην από τόσων αιώνων κατοικούσιν, αυτοί και πρόγονοί των”. Ήταν ακόμη μία από τις εθνικές εκκαθαρίσεις του 20ου αιώνα, παρ’ όλο που το πρωτόκολλο της Ανακωχής των Μουδανιών αφορούσε μόνο την εκκένωση της Ανατολικής Θράκης από τον Ελληνικό Στρατό και όχι από τον ελληνικό πληθυσμό.

Η εκκένωση της Ανατολικής Θράκης σήμαινε τη μετακίνηση των 260.000 Θρακών προσφύγων με την οικοσκευή τους και μέρος της σοδειάς τους, όπως και την αποχώρηση δεκάδων χιλιάδων προσφύγων από τη Μικρά Ασία, οι οποίοι τον προηγούμενο μήνα, με την κατάρρευση του μετώπου της Μικράς Ασίας, είχαν καταφύγει στη Θράκη. Μετακινήθηκαν επίσης Αρμένιοι, Κιρκάσιοι και Τούρκοι αντικεμαλικοί των οποίων ο αριθμός δεν είναι γνωστός. Τη μετακίνηση συμπλήρωσε η αποχώρηση 70.000 περίπου στρατιωτών της Στρατιάς Θράκης, οι οποίοι εγκαταστάθηκαν δυτικά του Έβρου. Μαζί και τελευταίοι αποχώρησαν οι Έλληνες δημόσιοι υπάλληλοι και η ελληνική χωροφυλακή. Κατά τις είκοσι ημέρες της εκκένωσης της Θράκης δηλαδή, μετακινήθηκαν προς δυτικά πάνω από 400.000 άτομα. Οι μετακινήσεις έγιναν με τραίνα, με πλοία και οδικώς με κάρα, τα οποία ήταν τότε διαθέσιμα στη Θράκη. Η εγκατάλειψη της Ανατολικής Θράκης είχε ολοκληρωθεί το τελευταίο δεκαήμερο του Οκτωβρίου του 1922.

Έτσι έγινε αποδεκτή η συμφωνία των Μουδανιών και τα μεσάνυχτα της 1ης/14ης Οκτωβρίου 1922 ο ελληνικός στρατός άρχισε να αποχωρεί από την Ανατολική Θράκη, ακολουθούμενος από 300.000 νέους πρόσφυγες. Η Ελλάδα δεν έκανε ούτε το ελάχιστο για να διατηρήσει τον έλεγχό της σ’ αυτή την βασική περιοχή του ελληνισμού. Η παράδοση της Ανατολικής Θράκης, μαζί και των νησιών Ίμβρου και Τενέδου, αποτελεί μια από τις πλέον σιωπηλές και γκρίζες σελίδες της νεότερης ελληνικής ιστορίας.

Μαρτυρία Δωροθέας Δημητρίου Μαυρίδη, 93 ἐτῶν, ἀπό τή Ραιδεστό, Ἀθήνα 1984

Ἕνα πρωϊνό, ὁ πατέρας μᾶς εἶπε ὅτι ἔσπασε τό μέτωπο. Γινόταν πολύ μεγάλο κακό στή Μικρά Ἀσία. Σέ μερικές μέρες γέμισε τό λιμάνι τῆς Ραιδεστοῦ μέ πλοῖα πού ξεφόρτωναν στήν παραλία χιλιάδες στρατιῶτες καί πρόσφυγες. Τόσοι πολλοί ἦταν, πού στήν παραλία δέν μποροῦσες νά περπατήσεις. Ὅλοι ἦταν σέ κακή κατάσταση, σέρνονταν στά σοκάκια καί ἀνέβαιναν στό ὕψωμα μέχρι τό σπίτι μας. Ἡ μητέρα ἄνοιξε τήν πόρτα μας καί ὁ μικρός μας κῆπος γέμισε ἀνθρώπους πού ζητοῦσαν νερό. Ἀπό τό πηγάδι μας ἀνεβάζαμε κουβάδες μέ νερό καί τούς τό δίναμε νά ξεδιψάσουν. Στό σπίτι μας τό βράδυ ἔμειναν ἀξιωματικοί. Ἦταν παραζαλισμένοι καί μουδιασμένοι.
Ἐκεῖνες τίς μέρες ἀκούγαμε ἕνα σωρό φοβερά πράγματα. Ἄλλοτε λέγαν πώς θά πᾶμε στήν Κωνσταντινούπολη, ἄλλοτε ὅτι ἔρχονται οἱ Τσέτες τοῦ Κεμάλ νά μᾶς σφάξουν. Εὐτυχῶς, ὁ μεγάλος μου ἀδελφός ἦρθε ἀπό τήν Ἀδριανούπολη πού ἦταν στρατιώτης καί ήμασταν ὅλοι μαζί. Τέλος, μία μέρα ἔγινε γνωστό πώς ἔπρεπε νά φύγουμε. Ἀπό τά γύρω χωριά ἄρχισαν οἱ χωριάτες νά καταφθάνουν στή Ραιδεστό μέ τά κάρα του γεμᾶτα μέ τά πράγματά τους.

Επικράτησε τό αδιαχώρητο. Ἐμεῖς μαζεύαμε τά πράγματά μας σέ δέματα. Δέν ξέραμε ποῦ νά πᾶμε. Ὁ πατέρας, πού ἦταν ἔμπορος, εἶπε στήν ἀρχή νά πᾶμε μέ καράβι στήν Κωνστάντζα τῆς Ρουμανίας. Ἐκεῖ, ἡ δουλειά του, τοῦ εἶπαν, πώς εἶχε πέραση. Τά δύο ἀδέλφια μου θέλαν νά πᾶμε στήν Ἑλλάδα, στήν Ἀθήνα. Ἀκούσαμε, ὅμως, ὅτι η Ἀθήνα ἦταν γεμάτη πρόσφυγες τῆς Μικρᾶς Ἀσίας. Τί θά γινόμαστε; Στό τέλος ὁ θεῖος μας, πού θά πήγαινε στή Δράμα, μᾶς ἔπεισε καί πήραμε τό καράβι γιά τήν Καβάλα. Εἶχε δουλειές στή Δράμα καί γνώριζε τόν τόπο καί ὅπως μᾶς εἶπε ἡ Καβάλα ἦταν καλή πόλη καί ἔμοιαζε μέ τή Ραιδεστό. Ἐγώ σκέφθηκα ὅτι ἦταν κοντά καί θά μπορούσαμε νά γυρίσουμε.
Φορτώσαμε τά πράγματά μας καί κλείσαμε θέσεις στό καράβι. Τά κοσμήματά μας καί τίς λίρες πού εἴχαμε, τά ράψαμε σέ ζῶνες καί τά φορέσαμε πάνω μας. Κατεβαίνοντας πρός τήν παραλία, ὅπως φεύγαμε ἀπό τό σπίτι μας, μ’ ἔπιασαν τά κλάματα. Γύρισα πίσω στόν δρόμο μέσα ἀπό τήν Παναγία τή Φανερωμένη καί κοίταξα τό σπίτι μας. Κάποιος εἶχε μπεῖ μέσα καί ξήλωνε τούς μουσαμάδες (οι Τούρκοι) . Ὁ μικρός μου ἀδελφός ἔτρεξε καί μέ πῆρε.
Ὁ οὐρανός ἦταν γεμᾶτος σύννεφα καί ἡ θάλασσα ταραγμένη. Τά πλοῖα στό λιμάνι σκαμπανεύαζαν καί χτυποῦσαν τό ἕνα τό ἄλλο. Τό ταξίδι μας ἦταν δύσκολο.
Στήν Καβάλα μᾶς βγάλαν στήν παραλία στό λιμάνι, πού ἦταν γεμᾶτο κόσμο σάν καί μᾶς. Καθίσαμε δίπλα στά πράγματά μας καί περιμέναμε. Τ’ ἀδέλφια μου φύγαν νά βροῦν τόπο νά κοιμηθοῦμε. Ποῦ θά μέναμε; Τί θά γινόμαστε στό ξένο αὐτό μέρος; Ὁ θεῖος μου πῆρε ἅμαξα καί τράβηξε γιά τή Δράμα.

Μετά ἀπό πολλές ὧρες ἕνας καθώς πρέπει κύριος μᾶς πῆρε στό σπίτι του στόν Ἅι-Γιάννη. Εἶχαν ἐπιτάξει τό σπίτι του. Μᾶς εἶδε σχετικά καλοντυμένους καί μᾶς διάλεξε λέγοντας ὅτι εἴμαστε συγγενεῖς του, γιά νά ἀποφύγει νά τοῦ βάλουν στό σπίτι κανένα χωριάτη ἤ ἄξεστο.
Ἀπό τήν ἄλλη μέρα τά ἀδέλφια μου ἄρχισαν νά προσπαθοῦν νά βροῦν δουλειά. Μέ τά λεφτά πού εἴχαμε μαζί μας ἔκαναν ἐμπόριο. Τά χρόνια ὅμως ἦταν δύσκολα καί ἀναγκάστηκαν νά γίνουν ὑπάλληλοι. Κανείς δέν χάνεται.
Μετά ἀπό μερικά χρόνια μᾶς διώξαν πάλι οἱ Βούλγαροι. Εὔχομαι αὐτά πού τραβήξαμε νά μήν τά περάσει κανείς. Ἀπό μωρό παιδί θυμᾶμαι τή μάνα μας νά ἔχει ἕτοιμο κάθε βράδυ ἕνα τορβά μέ κάλτσες, ἐσώρουχα καί τά ἀναγκαῖα μή τύχει καί τή νύχτα μᾶς πάρουν. Ἀπό τά τέσσερα ἀδέλφια μου ἔζησαν καί ἦρθαν στήν Ἑλλάδα τά δύο. Ἐγώ δέν παντρεύτηκα. Ὁ μεγάλος μου ἀδελφός ἔμεινε κι αὐτός ἄγαμος γιά νά μέ προστατεύσει. Μόνο ὁ μικρός παντρεύτηκε, ἀλλά κι αὐτός ἄργησε. Ἔτσι ἡ οἰκογένειά μας συνεχίστηκε.

Μεγάλοι Μικρασιάτες διανοούμενοι και η συμβολή τους στον πολιτισμό του νεώτερου ελληνισμού.

Ο Νομπελίστας ποιητής, Γιώργος Σεφέρης.

__________________________________________________________

Το γεγονός της Μικρασιατικής Καταστροφής και της ανταλλαγής τωνπληθυσμών μεταξύ Ελλάδας και Τουρκίας, προηγήθηκε μιας σημαντικής λογοτεχνικής γενιάς στον ελλαδικό χώρο, της γενιάς του Μεσοπολέμου ή Γενιάς του ’30, η οποία αναδεικνύει την ελληνική ιδιαιτερότητα και σημαδεύει     την στροφή στην ελληνική πνευματική δημιουργία.

Ένα μεγάλο μέρος των λογοτεχνών αυτής της γενιάς προέρχεται από τις πνευματικές και κοινωνικές εστίες της M.Ασίας.

Τα έργα τους περιστρέφονται γύρω από τους θεματικούς άξονες: Έξοδος – Προσφυγιά – Ειρηνική ζωή. Η Έξοδος του Ελληνισμού από τη Μικρά Ασία το 1922 είναι η κορύφωση των γεγονότων και κάνει την τομή στο χώρο και στο χρόνο.

Ο Σεφέρης με τη «Στροφή» υπήρξε ο εισηγητής της νεώτερης ποίησης στην Ελλάδα, μεταθέτοντας το κέντρο βάρους της ποίησης από το «εγώ» στο «εμείς» και ταυτόχρονα εισάγοντάς μας σ’ ένα κλίμα ολότελα διαφορετικό από αυτό της παρακμής και της διάλυσης, που χαρακτήριζε τη γενιά της δεκαετίας 1920-30.

« Σ’ αυτόν τον κόσμο που ολοένα στενεύει ο καθένας μας χρειάζεται όλους τους άλλους. Πρέπει να αναζητήσουμε τον άνθρωπο όπου κι αν βρίσκεται.»

Ο Σεφέρης έχει τη θλίψη του ανθρώπου, που συλλογίζεται πολύ πάνω στα ανθρώπινα. Υπήρξε στοχαστής, μελετητής, μεταφραστής, μα πάνω απ’ όλα ποιητής που ανανέωσε την ποιητική μας παράδοση, χάρισε στη Ελλάδα ένα Νόμπελ και αναγορεύθηκε ως ο αξιότερος εκπρόσωπος «της σημερινής Ελλάδος».

Το πραγματικό του όνομα ήταν Γεώργιος Σεφεριάδης. Γεννήθηκε στη Σμύρνη σε χρόνο δίσεχτο, 29 Φεβρουαρίου 1900 και γιόρταζε τα γενέθλιά του κάθε τέσσερα χρόνια. Προέρχεται από οικογένεια λογίων. Ο πατέρας του  Στέλιος Σεφεριάδης ήταν Πανεπιστημιακός καθηγητής-διεθνολόγος, Ακαδημαϊκός. Η μητέρα του η Δέσπω, το γένος Γεωργίου Τενεκίδη ήταν μορφή βιβλική. «Προχωρούσε πάντα με την καρδιά της και ποτέ δεν έχανε τον δρόμο της» έγραψε η Ιωάννα Τσάτσου, αδελφή του Γ.Σεφέρη, ποιήτρια και συγγραφέας, επίσης. Ο μικρότερος αδελφός του ο ΄Αγγελος, Καθηγητής και ποιητής πέθανε μια νύχτα του Γενάρη του 1950 διαβάζοντας Πλάτωνα.

Το  1914, εποχή κατά την οποία άρχισε να γράφει τους πρώτους στίχους του, με το ξέσπασμα του Μεγάλου Πολέμου η οικογένεια μετανάστευσε στην Ελλάδα.

-2-

Ο ίδιος θα πει: «Είχα πολύ ζωντανό μέσα μου το συναίσθημα του τι θα πει σκλαβιά. Τα δύο τελευταία καλοκαίρια δεν είχαμε πάει εξοχή στην Σκάλα του Βουρλά, που ήταν για μένα ο μόνος τόπος που και τώρα ακόμη μπορώ να ονομάσω πατρίδα με την πιο ριζική έννοια της λέξης. Ο τόπος όπου βλάστησαν τα παιδικά μου χρόνια».

Στην Αθήνα  τελείωσε το Πρότυπο Κλασικό Γυμνάσιο. Από το 1918 ως το 1924 έζησε στο Παρίσι, όπου σπούδασε νομικά. Ο Γιώργος Σεφέρης έβλεπε τη σπουδή στα Νομικά σαν υποχρέωση, σαν προσπάθεια για την εκπλήρωση μιας υπόσχεσης στον πατέρα του. Η ψυχή του ήταν δοσμένη στην φιλολογία και την ποίηση.

«Δεν θέλω να γίνω μήτε δικηγόρος, μήτε δημοσιογράφος, μήτε μποέμ. Η μόνη κλίση που έχω είναι να θέλω να φτιάξω ποιήματα, υπομονετικά, πεισματάρικα δουλεύοντας μήνες και χρόνους σαν μανιακός χειροτέχνης».

Ανάμεσα στην τόσο ωραία του αλληλογραφία, σ’ ένα γράμμα προς την αδελφή του Ιωάννα εξομολογείται την αγάπη του για τη Φιλολογία. Η φιλολογία είναι σαν να του έλεγε: «Εγώ, είμαι εσύ, η ζωή σου. Η Νομική είναι το πινάκιο φακής, που θα σου γεμίσει το στομάχι». Και σε άλλο γράμμα θα προσδιορίσει για πρώτη φορά συστηματικά τις απόψεις του για την ποίηση και τη δική του θέση στο χώρο αυτό. Θα της γράψει: «Γαλλικά θα μπορούσα ίσως να γράψω μα δε θέλω, γιατί αγαπώ την Ελλάδα. Ελληνικά μου είναι αδύνατο να πω ό,τι θέλω… Έπειτα στην ποίηση, στη τέχνη γενικότερα, δε φτάνει να γράφεις, πρέπει να σχηματίσεις μια παράδοση κι’ απάνω αυτού να περπατήσεις… Γι’ αυτά όλα πρέπει κανείς να μελετήσει. Όπως λογαριάζω να το κάνω, υφ’ όλας τα επόψεις. Τώρα μου φτάνει να αιστάνομαι και να σημειώνω…»

Τα πρώτα ποιήματά του τα υπογράφει ως  Γιώργος Σκαλιώτης. Η Σκάλα γίνεται το συνειδητό σύμβολο του κρυμμένου του εαυτού.

Στο Παρίσι συνεργάστηκε με το φοιτητικό περιοδικό Βωμός.

Τα χρόνια της παραμονής του στο Παρίσι υπήρξαν καθοριστικά για τη διαμόρφωση της ποιητικής του φυσιογνωμίας. Ήταν η εποχή που το κίνημα του μοντερνισμού, κυρίως στη ζωγραφική και την λογοτεχνία, βρισκόταν στην ακμή του και οι συζητήσεις για τη διεκδίκηση της αισθητικής πρωτοπορίας κυριαρχούσαν στη γαλλική πνευματική ζωή.  Είναι η εποχή του Μπρακ και του Πικάσσο, του Ελυάρ, του Προύστ, του Βαλερύ και του Απολιναίρ.

Το καλοκαίρι του 1924, μετά την αποφοίτησή του από το Πανεπιστήμιο, με τον τίτλο του διδάκτορα, έφυγε για το Λονδίνο, όπου έμεινε ως το χειμώνα του επόμενου χρόνου. Εκεί έγραψε το ποίημα Fog.

-3-

Μετά την επιστροφή του στην Αθήνα άρχισε να γράφει το Ημερολόγιο και το γνωστό  πεζογράφημα «΄Εξι νύχτες στην Ακρόπολη», ένα ημι-αυτογραφικό μυθιστόρημα, στο οποίο διαφαίνονται οι αμφιλεγόμενες απόψεις του, όσον αφορά την βιογραφία γενικότερα και πιο συγκεκριμένα την δική του.

Υποστήριξε την άποψη του Μάρκ Τουέιν: «Οι βιογραφίες δεν είναι παρά τα ρούχα και τα κουμπιά ενός ανθρώπου – η βιογραφία του ίδιου του ανθρώπου δεν μπορεί να γραφτεί».

Στο ημερολόγιό του έγραψε: « Ο άνθρωπος είναι πάντα διπλός: εκείνος που πράττει κι εκείνος που βλέπει τον εαυτό του να πράττει, εκείνος που υποφέρει κι εκείνος που βλέπει τον εαυτό του να υποφέρει, εκείνος που αισθάνεται κι εκείνος που παρατηρεί τον εαυτό του να αισθάνεται…».

Ο Σεφέρης για πολλούς λόγους, σ’ όλη του τη ζωή θα αισθάνεται ένας διπλός άνθρωπος.

Το 1926 πέθανε η μητέρα του και στις 29 Δεκεμβρίου του ίδιου χρόνου ο Σεφέρης διορίστηκε ακόλουθος του Υπουργείου Εξωτερικών. Υπέγραφε διπλωματικά έγγραφα ως Σεφεριάδης. Η διπλή ζωή, του διπλωμάτη και του ποιητή, παγιώνεται.

Το 1931 κυκλοφόρησε η πρώτη ποιητική συλλογή του με τίτλο «Στροφή», για την οποία ο Παλαμάς δημοσίευσε επιστολή στη Νέα Εστία.

Διορίστηκε υποπρόξενος και στη συνέχεια πρόξενος στο Γενικό Προξενείο του Λονδίνου, όπου παρέμεινε ως το 1934.

Ο ίδιος θα πει: «Το μεγάλος λάθος της ζωής μου ήταν που ήμουνα φτιαγμένος για τη θάλασσα κι έγινα στεριανός. Είναι γνώρισμα του θαλασσινού να μην είναι πουθενά ευχαριστημένος».

Τον Μάιο του 1932 δημοσιεύεται το έργο του «Μια νύχτα στην ακρογιαλιά» και τον Οκτώβριο «η Στέρνα», αφιερωμένη στον Γιώργο Αποστολίδη. Το 1935 αρχίζει η συνεργασία του με τις εκδόσεις Νέα Γράμματα, αναδημοσιεύοντας τη Στέρνα.

Την ίδια εποχή έρχεται η δεύτερη ποιητική συλλογή του το «Μυθιστόρημα», έργο χαρακτηριστικό για τα δυο συνθετικά του τίτλου του (μύθος-ιστορία). Ο μύθος παραπέμπει στον ομηρικό κόσμο, η ιστορία αποτελεί αναφορά σε πραγματικά βιώματα, πιθανώς σχετικά με τη Μικρασιατική καταστροφή, τα οποία εκφράζονται με εικόνες και σύμβολα σ’ ένα λόγο λιτό και απέριττο.

Το 1941 παντρεύεται την Μαρία Ζάνου. Παιδιά δεν απέκτησαν.

Ως διπλωμάτης ταξιδεύει αδιάκοπα. Βρέθηκε στη Κορυτσά, στη Βυρηττό, στην Άγκυρα, στο Γιοχάνεσμπουργκ, στην Αίγυπτο. Για την Αίγυπτο λέει χαρακτηριστικά: «Η χαμηλή γης. Η πιο χαμηλή που είδα ποτέ μου.   Κανένα βουνό στον ορίζοντα, θυμίζει την ποίηση του Καβάφη. Τέτοια είναι η ποίησή

-4-

του, δεν ανεβοκατεβαίνει, περπατά. Τον καταλαβαίνω καλύτερα τώρα και τον εκτιμώ γι’ αυτό που έκανε. Πρέπει να πάει κανείς στην Αλεξάνδρεια για να καταλάβει πώς δούλευε ο Καβάφης».

Το 1953 τον βρίσκει στην Κύπρο. Η πρώτη εντύπωση: «από δω νοιώθει κανείς την Ελλάδα πιο ευρύχωρη, πιο πλατειά». Αγάπησε με πάθος την Κύπρο γιατί, όπως είπε, βρήκε εκεί πράγματα παλιά, που έχουν χαθεί στην άλλη Ελλάδα, και γιατί αυτός ο λαός έχει ανάγκη από  αγάπη και συμπαράσταση. Στην Κύπρο εμπνεύστηκε την ποιητική συλλογή «Ημερολόγιο Καταστρώματος Γ».

Εκεί, ανακαλύπτει, απρόσμενα, τον μυθο-ελληνικό μυθο-τουρκικό κόσμο, που τον νόμιζε χαμένο. Τον αναγνωρίζει από τα παιδικά του χρόνια. Στην Κύπρο αναβιώνει εν μέρει το δικό του παρελθόν και παρακολουθεί, με πόνο, την ίδια πορεία προς την καταστροφή, όπως την είχε βιώσει στην Μικρά Ασία:

«μεγάλος πόνος είχε πέσει στην Ελλάδα τόσα κορμιά ριγμένα στα σαγόνια της θάλασσας στα σαγόνια της γης, τόσες ψυχές δοσμένες στις μυλόπετρες σαν το σιτάρι, κι οι ποταμοί φουσκώναν μες τη λάσπη το αίμα  για ένα  λινό κυμάτισμα, για μια νεφέλη, μιας πεταλούδας τίναγμα, το πούπουλο ενός κύκνου, για ένα πουκάμισο αδειανό, για μιαν Ελένη. Κι ο αδερφός μου; Αηδόνι αηδόνι  αηδόνι. Τι είναι θεός τι μη θεός και τι τ’ ανάμεσό τους. Τ΄ αηδόνια δε σ’ αφήνουνε να κοιμηθείς στις Πλάτρες».

Το 1967 η δικτατορία των Συνταγματαρχών κατέλυσε το Σύνταγμα στην Ελλάδα αναστέλλοντας τις ατομικές ελευθερίες. Ο Σεφέρης εκδηλώθηκε έντονα εναντίον της τόσο γραπτά όσο και με δημόσιες ρητές δηλώσεις του.

Στις αρχές Φεβρουαρίου 1969 ολοκληρώνει το ποίημα «Οι γάτες τ’ Αϊ-Νικόλα» .

Έναυσμα για το ποίημα υπήρξε η πρώτη εικόνα από την Κύπρο που είχε αντικρίσει τα Χριστούγεννα του 1952.  Το λαϊκό παραμύθι για τις γάτες που είχαν σώσει το μοναστήρι από την εισβολή των δηλητηριωδών φιδιών μετατρέπεται σε μια πικρή παραβολή της εποχής: μετά από μήνες, χρόνια αδυσώπητου αγώνα, οι δυνάμεις του καλού υπερισχύουν, απλώς και μόνον για να καταστραφούν κι εκείνες: «Τι να σου κάνουν οι ταλαίπωρες παλεύοντας και πίνοντας μέρα και νύχτα το αίμα το φαρμακερό των ερπετών. Αιώνες φαρμάκι, γενιές φαρμάκι».

Η πολιτική αναφορά του ποιήματος είναι έμμεση και πλάγια. Απαιτείται κάτι περισσότερο και ο Γιώργος το γνωρίζει.

Την Παρασκευή 28 Μαρτίου 1969 ο Σεφέρης μίλησε για πρώτη φορά δημόσια εναντίον της Χούντας.

«Είμαι ένας άνθρωπος χωρίς κανέναν απολύτως πολιτικό δεσμό και, μπορώ να το πω, μιλώ χωρίς φόβο και χωρίς πάθος. Βλέπω μπροστά μου το γκρεμό, όπου μας οδηγεί η καταπίεση που κάλυψε τον τόπο. Αυτή η ανωμαλία πρέπει να

-5-

σταματήσει. Είναι εθνική επιταγή. Τώρα ξαναγυρίζω στη σιωπή μου. Παρακαλώ το Θεό να μη με φέρει άλλη φορά σε παρόμοια ανάγκη να ξαναμιλήσω».

Η «Δήλωση» προκάλεσε μεγάλο ενθουσιασμό στους αντιφρονούντες, όμως είχε σαν αποτέλεσμα να του αφαιρεθεί ο τίτλος του πρέσβη επί τιμή καθώς και το δικαίωμα χρήσης διπλωματικού διαβατηρίου.

Η Δήλωσή του αποτελεί ιστορικό ντοκουμέντο. Με αφορμή αυτήν την κατάσταση έγραψε το τελευταίο ποίημά του, που δημοσιεύθηκε στο Βήμα στις 23 Σεπτεμβρίου 1971, τρεις μέρες μετά το θάνατό του. Το  «Επί Ασπαλάθων».

Το έγραψε με αφορμή επίσκεψή του στο Σούνιο στις 25 Μαρτίου 1971, ημέρα θρησκευτικού και πολιτικού «ευαγγελισμού». Το ποίημα βασίζεται σε μια περικοπή του Πλάτωνα (Πολιτεία 616) και αναφέρεται στη μεταθανάτια τιμωρία των αδίκων και ιδιαίτερα του «πανάθλιου Τύραννου» Αρδιαίου.

Στον πυρήνα του ποιήματος βρίσκεται: «Μια λέξη στον Πλάτωνα θαρρώ, χαμένη στου μυαλού τ’ αυλάκια. Τ’ όνομα του κίτρινου θάμνου δεν άλλαξε από εκείνους τους καιρούς». Η τελευταία λέξη του ποιήματος είναι «Τύραννος».

Στο ποίημα, είναι η ίδια η φύση, η οποία τιμωρεί τον σφετεριστή της απόλυτης εξουσίας, που υπερβαίνει τα τεταγμένα του «μέτρα».

Για την ποίηση και γενικότερα  για το σύνολο του ποιητικού του έργου τιμήθηκε στην Ελλάδα με το «Έπαθλο Παλαμά» (1947) και στο εξωτερικό όπου το έργο του είχε γίνει γνωστό από μεταφράσεις σε πολλές γλώσσες, με το βραβείο Νόμπελ λογοτεχνίας από τη Σουηδική Ακαδημία Επιστημών (1963).

Ο Γ.Σεφέρης αναγορεύτηκε επίτιμος διδάκτορας φιλολογίας στα Πανεπιστήμια Cambridge (1960), Θεσσαλονίκης (1964), Οξφόρδης (1964) και Πρίνστον (1965).Είχε επίσης εκλεγεί επίτιμο μέλος της American Academy of Arts and Sciences (1966) και μέλος του Institute of Advanced Studies  του Πρίνστον (1968).

Η επίσημη εμφάνιση του Σεφέρη στο χώρο της λογοτεχνίας γίνεται το 1931 με την ποιητική Συλλογή «Στροφή». Μέχρι τότε είχε δημοσιεύσει ελάχιστα δείγματα γραφής, παρά το γεγονός, ότι η λογοτεχνία τον απασχολεί από τα φοιτητικά του χρόνια. Η σιωπή του κατά τη δεκαετία του 1920 συνιστά μια περίοδο παρατεταμένης προετοιμασίας, κατά την οποία προσπαθεί να αρθρώσει τη δική του ποιητική φωνή, επιδιώκοντας μορφική και εκφραστική αρτιότητα.

Η λυρική «Στροφή» έφερε την πολυπόθητη αλλαγή στην ποίηση. Νέος ποιητικός άνεμος. Νέες ποιητικές μορφές ομορφιάς, δύσκολες στην προσέγγιση και δυσκολονόητες. Προκαλούν γοητεία οι μυστηριακές έννοιες, ο συμβολικός ποιητικός λόγος με το βαθύ στοχασμό και την αφαίρεση.

Η έκδοση της Στροφής, σε περιορισμένο αριθμό αντιτύπων, υπήρξε σημαντικό πνευματικό γεγονός της εποχής και προκάλεσε έντονες αντιδράσεις. Όσοι

-6-

διεφώνησαν  με το εγχείρημα του Σεφέρη, υποστήριξαν ότι ο λόγος του είναι διανοητικός και εγκεφαλικός, χωρίς συναίσθημα και αισθητική γνησιότητα. Αντιθέτως οι υποστηρικτές του Σεφέρη, ο Γιώργος Θεοτοκάς, ο Γιώργος Καρίμπαλης και ο Ανδρέας Καραντώνης, αντιμετώπισαν τη «Στροφή» ως τομή εν σχέσει προς μια αδιέξοδη ποιητική πραγματικότητα και συνέχεια εν σχέσει προς μια εύρωστη και γόνιμη παράδοση, που εκπροσωπούσε κατά κύριο λόγο ο Κωστής Παλαμάς.

Τον επόμενο χρόνο(1932) «η Στέρνα» ολοκληρώνει την πρώτη φάση της σεφερικής ποιητικής δημιουργίας. Λέγεται ότι είναι το αρχιτεκτονικό σύμβολο του θανάτου και κατά την άποψη ορισμένων είναι η περιοδική επιστροφή της χαράς και του πόνου, η ποιητική όραση του ζώντος κόσμου.

Η μετέπειτα πορεία του Σεφέρη διασταυρώνεται με την ποίηση του ΄Εζρα Πάουντ και κυρίως του T.S.Eliot, του οποίου ο Σεφέρης μετέφρασε στα ελληνικά την «Έρημη χώρα»(1936) και άλλα ποιήματα καθώς και το ποιητικό δράμα «Φονικό στην Εκκλησιά»(1963). Ο Σεφέρης απέδωσε στη νεοελληνική γλώσσα το «Άσμα Ασμάτων» (1965), την «Αποκάλυψη του Ιωάννη»(1966), μετέφρασε ποιήματα συγχρόνων Ευρωπαίων και Αμερικανών ποιητών. Πλούσια επίσης είναι η επιστολογραφία του.

Ολόκληρη η ποίησή του διακατέχεται από αυτό που ο ίδιος ονόμασε επιγραμματικά «καημό της ρωμιοσύνης». Εκφράζεται συχνά με αντιθετικά ζεύγη δικαιοσύνη-αδικία, τέχνη-καθημερινότητα, φως-σκοτάδι.

Το φως, η  ομορφιά, το τοπίο τον αποσπούν, τον απειλούν. Κάτι από το φως εκφράζει ο «Βασιλιάς της Ασίνης» κάτι και η «Κίχλη».

«Ξέρω πως με το φως πρέπει να ζήσω. Παρακάτω δεν ξέρω. Τώρα καταλαβαίνω γιατί ο Όμηρος ήταν τυφλός. Αν είχε μάτια δεν θα έγραφε τίποτα. Είδε κάποτε για ένα περιορισμένο διάστημα και έπειτα δεν έβλεπε πια. Είχε ανάγκη να προστατευθεί από την ομορφιά. Στην Ελλάδα αλλοίμονο σου αν θέλεις να βλέπεις όλη την ώρα. Πρέπει να μικραίνεις το διάφραγμα όπως στην φωτογραφία».

«Χώρες του ήλιου και δεν μπορείτε ν’ αντικρύσετε τον ήλιο, χώρες του ανθρώπου και δεν μπορείτε ν’ αντικρύσετε τον άνθρωπο».

Η Οδύσσεια έχει επηρεάσει τη βαθιά σκέψη του Σεφέρη. Όταν εργαζόταν ως διπλωμάτης στο ελληνικό Προξενείο του Λονδίνου έγραψε το ποίημα «Πάνω σ’ ένα ξένο στίχο». Ο πρώτος στίχος του ποιήματος είναι μια παραλλαγή του πρώτου στίχου του σονέτου «Το ωραίο ταξίδι» του Γάλλου ποιητή Ιωακείμ ντι Μπελαί  ‘ευτυχισμένος όποιος σαν τον Οδυσσέα έκανε ένα ωραίο ταξίδι’.

-7-

Στο ποίημα αυτό ο Σεφέρης εξαρτά την ανθρώπινη ευτυχία από το ταξίδι που κάποιος άρχισε χάρη στην ύπαρξη της αγάπης. Από τον πρώτο στίχο το θέμα του ποιήματος μοιάζει να είναι η χαρά που αντλείται από την επιστροφή ενός ανθρώπου στην αγαπημένη του πατρίδα. Όποιος κάνει το ταξίδι του Οδυσσέα είναι ευτυχισμένος, όχι μόνο γιατί επιστρέφει στη γενέτειρά του, αλλά γιατί έχει μια αγάπη δυνατή που τον ωθεί και τον βοηθά να προχωρήσει σ’ αυτό το δύσκολο ταξίδι. Η πανίσχυρη αγάπη που αισθάνεται ο ξενιτεμένος είναι από μόνη της πηγή ευτυχίας, γιατί υποδηλώνει πως ο άνθρωπος αυτός έχει τη δυνατότητα να αγαπήσει κάτι πέραν από τον εαυτό του, με τόση ένταση ώστε το συναίσθημα αυτό να τον χαλυβδώνει και να του παρέχει πληρότητα, προσφέροντάς του κάτι σημαντικότερο κι από την ίδια την επιστροφή, προσφέροντάς του την αίσθηση ενός σκοπού, την αίσθηση πως  υπάρχει κάτι που αξίζει κάθε πιθανή προσπάθεια.

Ο πόνος της πατρίδας, που αποτυπώνεται στους στίχους του, «όπου κι’ αν σταθώ, η Ελλάδα με πληγώνει», ανάλογος με εκείνον των Απομνημονευμάτων του Μακρυγιάννη, δεν στενεύει, παρά ταύτα, την οπτική και την ευαισθησία του.

Το αίτημα της Ελληνικότητας είχε αναπτύξει ο Σεφέρης στο Δοκίμιό του «Διάλογος πάνω στην ποίηση». Λόγιος ποιητής διακρίνεται επί πλέον για τη σατυρική του φλέβα ενώ η πολιτική διάσταση του έργου του, δυσδιάκριτη πριν από τον πόλεμο (όπως στα ποιήματα «Απόφαση της λησμονιάς» «Η τελευταία μέρα» κ.α.) γίνεται τολμηρότερη και ευκρινέστερη μετά το 1940, όπως στις συλλογές «Ημερολόγιο Καταστρώματος β» «Κίχλη» καθώς και στο τελευταίο του ποίημα «περί Ασπαλάθων|» .

Ένα από τα πιο χαρακτηριστικά και όμορφα ποιήματα του Σεφέρη είναι  «Ο Βασιλιάς της Ασίνης». Το ποίημα είναι ένα ελεγείο για τον χαμένο χρόνο, την ασημαντοσύνη της ανθρώπινης ύπαρξης και την ματαιότητα της δόξας. Ο Βασιλιάς της Ασίνης, αν υπήρξε ποτέ, δεν χρησιμοποιείται από κανέναν άλλο ευρωπαίο ποιητή, όπως συμβαίνει με τις μορφές του Οδυσσέα, του Ελπήνορα του Ορέστη. Αυτό άλλωστε αποτελεί και το κύριο, το προσωπικό εύρημα του Σεφέρη.

Το αίσθημα του κενού και της απουσίας, η θλίψη και η εναγώνια ‘δραματικά αναζητητική διάθεση’ του ποιητή, που κυριαρχούν στο ποίημα, αντανακλούν το κλίμα αγωνίας της εποχής, η οποία ήταν πιο κρίσιμη ‘για τους διανοούμενους που είχαν φιλελεύθερες ψυχές και ανεπτυγμένη ευαισθησία’ όπως ο Σεφέρης.

Ο ποιητής ανασύρει τη μορφή του βασιλιά κυριολεκτικά από το κενό, μορφοποιεί ένα ‘μη όν’ σε λογοτεχνικό πρόσωπο. Αν μιλώντας γενικά ο επινοημένος ‘βασιλιάς’ αποτελεί προέκταση ή αλληγορικό υποκατάστατο του

-8-

ίδιου του Σεφέρη, τότε σημαίνει πως ο ποιητής την εποχή αυτή προσπαθεί να ανασύρει το δικό του πρόσωπο από το κενό, προσπαθεί πρώτα να αυτοσυσταθεί και να αυτοσυστηθεί στη συνέχεια.

Ο Γεώργιος Σεφέρης υπήρξε κεντρική μορφή της νεώτερης ποίησης από τους βασικότερους εκφραστές του ελληνικού μοντερνισμού. Κορυφαίος του ελληνικού και ευρωπαϊκού λυρισμού. Πέτυχε να ενσωματώσει στην παράδοση τη νέα πείρα της ευρωπαϊκής ποίησης και διατηρώντας ρυθμό μέτρα, λογική διαδοχή – στην αρχή και ομοιοκαταληξίες- να δίνει ζωηρή την αίσθηση του καινούργιου και του ανανεωμένου. Ο τρόπος με τον οποίο συμπλέκει κάποτε λυρικά και επικά στοιχεία, μας φέρνει στη θύμηση κάτι από την απλότητα του κλασικού.

Ο Σεφέρης πέθανε το απόγευμα της Δευτέρας 20 Σεπτεμβρίου 1971 και η κηδεία του εξελίχθηκε σε σιωπηρή πορεία κατά της δικτατορίας, πορεία δοξαστική και λαϊκό μήνυμα ελευθερίας, με  τους στίχους της «Άρνησης» να ανεβαίνουν ψηλά ανάμεσα στα κυπαρίσσια την ώρα που απλώνονταν παντού σκιές του δειλινού και μυριάδες λαού να αναφωνούν κάθε τόσο ‘Αθάνατος!’.

Ο θάνατός του, με τρόπο που δεν θα μπορούσε ποτέ να τον φανταστεί ο ίδιος  και, ενδεχομένως, να μην είχε εγκρίνει, φτάνει να αγγίξει το κοινό στο οποίο ανήκε, όπως πάντοτε υποστήριζε, η ποίησή του: τον ίδιο τον λαό.

Βιβλιογραφία

1.- Ιωάννα Τσάτσου ‘Ο αδελφός μου Γιώργος Σεφέρης, Αθήνα 1980.

2.- Ρόντρικ Μπήτον «Γιώργος Σεφέρης Περιμένοντας τον ΄Αγγελο»,

μετάφραση:Δημήτρης Δασκαλόπουλος, εκδόσεις Ωκεανίδα, Αθήνα 2003.

3.- Μαρία-Ελευθερία Γιατράκου  ‘Γιώργος Σεφέρης 100 χρόνια από τη γέννησή του,

Αθήνα 2000.

4.- Δ.Ν.Μαρωνίτης ‘Η ποίηση Σεφέρη-Μελέτες και Μαθήματα, εκδόσεις Ερμής

Αθήνα 1984.

5.- Νίκος Ορφανίδης, ‘Η πολιτική διάσταση της ποίησης του Γιώργου Σεφέρη’

εκδόσεις  Αστήρ, Αθήνα 1985.

6.-  Καραντώνης Α., Εισαγωγή στη νεώτερη ποίηση, εκδ. Παπαδήμας, 1978

7.- Καρβέλης Τ., Η νεότερη ποίηση, εκδ. Κώδικας, Αθήνα 1983.

Εκκλησίες και μοναστήρια της Χριστιανοσύνης στην Μικρά Ασία

Βασιλείου Κωνσταντινίδη

Εκπαιδευτικός,περιηγητής

Η ύπαρξη Ελληνόφωνων Ιουδαίων στην Παλαιστίνη υπήρξε  η απαρχή της συνάντησης του Ελληνισμού με τον Χριστιανισμό. Αργότερα η εγκατάσταση του Ευαγγελιστή Ιωάννη και οι περιοδείες του Αποστόλου Παύλου στην Μικρά Ασία, συνετέλεσαν ώστε το μεγαλύτερο μέρος των Ελλήνων της περιοχής να ασπαστεί τον Χριστιανισμό. Μέχρι τον 2^ο μ.Χ. αιώνα δεν υπάρχουν συγκεκριμένοι λατρευτικοί χώροι και μόνον μετά τον 3^ο αιώνα και κυρίως μετά τον Μέγα Κωνσταντίνο δημιουργούνται οριστικά χώροι λατρείας – οι εκκλησίες. Η ελληνιστική τέχνη είναι το πρότυπο της ανάπτυξης της αντίστοιχης χριστιανικής, τόσο στην ναοδομία, όσο στην γλυπτική και την ζωγραφική. Αυτή η τέχνη στο πέρασμα των αιώνων θα παρακολουθήσει εξελικτικά τα ιστορικά, πολιτικά και κοινωνικά γεγονότα που θα συμβούν στην περιοχή (Εικονομαχία, Εμφάνιση των Τούρκων, Άλωση, Παλιγγενεσία, Μικρασιατική Καταστροφή). Σήμερα ελάχιστες εκκλησίες διασώζονται στην αρχική τους μορφή, που μαρτυρούν όμως το μεγαλείο του ελληνοχριστιανικού πολιτισμού σ’ όλη την Μικρά Ασία.

 1. Εισαγωγή

Μετά την Σταύρωση του Ιησού στην Παλαιστίνη εμφανίζονται δίπλα στους Δώδεκα Αποστόλους και «Επτά Διάκονοι» με ονόματα ελληνικά. Αυτό αποδεικνύει ότι πρόκειται για την ύπαρξη μιας αξιόλογης ομάδας ελληνοφώνων στην πρώτη χριστιανική κοινότητα των Ιεροσολύμων. Απ’ αυτούς ξεχωρίζουν οι Στέφανος και ο Φίλιππος. Σε ομιλία του ο Στέφανος που σώζεται στις πράξεις (7,2 κ.εξ) και που οδηγεί τελικά στο μαρτύριό του με λιθοβολισμό, διαφαίνεται η ενδιαφέρουσα θεολογική σκέψη ότι «ο ύψιστος ουκ εν χειροποιήτοις ναοίς κατοικεί» με την τάση ότι πρέπει να αποκοπεί η λατρεία του Χριστιανισμού από τον Ιουδαϊσμό, επειδή ο τελευταίος αποδεχόταν την λατρευτική χρήση του Ιουδαϊκού ναού (Ιστορία Ελληνικού Έθνους 1979: Τόμος ΣΤ΄ σελ. 528). Έτσι την Πεντηκοστή του 33 μ.Χ. οι προσηλυτισμένοι στον Χριστιανισμό Ελληνιστές Ιουδαίοι που κατά τις πηγές ήταν 3.000, πλήρωσαν με πολύ σκληρό τρόπο την επαναστατική τους θεωρία. Διώκονται από το καθεστώς και ταυτόχρονα πηγαίνοντας προς διαφορετικές κατευθύνσεις ανοίγουν πρώτοι τον ιστορικό δρόμο του Χριστιανισμού, ενώ αντιθέτως οι Απόστολοι προς το παρόν παραμένουν στην Ιερουσαλήμ. Η Ιερουσαλήμ θα ξαναγίνει Κέντρο της Χριστιανοσύνης μετά την κάθοδο της Αγίας Ελένης και της ανάδειξης των Αγίων Τόπων.

2. Φιλοσοφική καταγωγή του Χριστιανισμού από τον Ελληνισμό

Η ανάδειξη της φιλοσοφικής καταγωγής του Χριστιανισμού από την οικουμενικότητα του Ελληνισμού δίνεται από τον Ιωάννη. Ο Χριστός τονίζεται ήλθε στον κόσμο να φωτίσει «πάντα άνθρωπον ερχόμενον εις τον κόσμο», είναι δε «ο αμνός του Θεού, ο αίρων τας αμαρτίας του κόσμου» και «έμελλεν αποθνήσκειν… ουχ υπέρ του έθνους μόνον, αλλά ίνα και τα τέκνα του Θεού τα διεσκορπισμένα συναγάνει εις εν». Χαρακτηριστική είναι η στιγμή που Έλληνες ζητούν να δουν τον Ιησούν,και αυτός τους υποδέχεται: «ήλθεν η ώρα να δοξασθεί ο υιός του Θεού».

Στην Έφεσο έζησε ο Ηράκλειτος τον 6^ο π.Χ. αιώνα και επηρεάζει τον Ευαγγελιστή Ιωάννη να εισάγει την αρχαιοελληνική έννοια του λόγου με το «εν αρχή ην ο λόγος».

Ο Παύλος που γεννήθηκε στην Ταρσό, έδρα πολλών στωϊκών φιλοσόφων  μεταξύ των οποίων και ο Αθηνόδωρος – υπερείχε στην Ελληνική παιδεία της Αθήνας και της Αλεξάνδρειας εκείνη την εποχή και φαίνεται από τις ομιλίες του να ’ναι γνώστης των έργων των ποιητών και φιλοσόφων: Κλεάνθη, Επιμενίδη και Καλλίμαχου.

Ο ίδιος ο Παύλος αφού προηγουμένως στις περιοδείες του απευθύνθηκε στην αρχή σε Ιουδαϊκές κοινότητες στην Ελλάδα, αλλά και σε αμιγώς ελληνικό ακροατήριο στην συνέχεια στην επιστολή του προς Εφεσίους θεωρεί ότι οι Έλληνες είναι πλέον «συμπολίτες των αγίων και οικείοι του Θεού» δηλαδή ισότιμοι με τους Ιουδαίους μέλη της Χριστιανικής Εκκλησίας, ενώ προς Φιλιππησίους αναφέρει «όσα εστίν αληθή, όσα σεμνά, όσα δίκαια, όσα αγνά, όσα προσφιλή, όσα εύφημα, ει τις αρετή, ει τις έπαινος, ταύτα λογίζεσθε». Δηλαδή αναγνωρίζει τις αξίες του Ελληνικού ειδωλολατρικού κόσμου. (Ιστορία Ελληνικού Έθνους 1979: τόμος ΣΤ΄ σελ. 537)

3. Διάδοση του Χριστιανισμού στην Μικρά Ασία

Ο πρώτος Απόστολος  που διέρχεται από την Μικρά Ασία είναι ο Ευαγγελιστής Ιωάννης στην Έφεσο. Σύμφωνα με την παράδοση το 70 μ.Χ. επιστρέφει σ’ αυτήν με την Παναγία. Όμως η εγκαθίδρυση του Χριστιανισμού στην περιοχή γίνεται από τους Αποστόλους Ανδρέα, Βαρνάβα αλλά κυρίως τον Παύλο. Ο Σαούλ ή κατά το ελληνικότερο Παύλος, Ιουδαίος από την φυλή του Βενιαμίν, γεννημένος στην Ταρσό της Λυκίας, Ρωμαίος πολίτης, αποφασίζει να περιοδεύσει την Μικρά Ασία διαδίδοντας τον Χριστιανισμό ομιλώντας Ελληνικά.

Η πρώτη περιοδεία  πραγματοποιήθηκε το 47/48 μ.Χ. στην Κύπρο και την Παμφυλία. Η δεύτερη το 49/52 μ.Χ. στην Ταρσό και την Κιλικία. Η τρίτη το 52/56 μ.Χ. στην Κιλικία και την Έφεσο. (Ιστορία Ελληνικού Έθνους 1979: Τόμος ΣΤ΄ σελ. 535)

Ο ίδιος θα φυλακισθεί στο κάστρο της Αλικαρνασσού (Πετρούμι – Μπουντρούμι – Bodrum) και από τις 14 επιστολές που έγραψε, οι 6 απευθύνονται σε Μικρασιάτες: προς Εφεσίους, Γαλάτας, Κολοσσαείς Α΄ και Β΄, προς Τιμόθεο και προς Φιλήμονα. Με την Μικρά Ασία επίσης σχετίζεται η Αποκάλυψη και το Ευαγγέλιο του Ιωάννη, η επιστολή του αδελφοθέου Ιούδα και μεγάλο μέρος των επιστολών του Πέτρου προς «Παρεπιδήμοις διασποράς» Πόντου, Γαλατίας, Καππαδοκίας, Ασίας και Βιθυνίας.

Οι επτά εκκλησίες της Αποκάλυψης: Σάρδεις, Θυάτειρα, Σμύρνη, Έφεσος, Πέργαμος, Φιλαδέλφεια, Λαοδίκεια, αφορούν πόλεις της Μικράς Ασίας.

Από τις Οικουμενικές Συνόδους  έγιναν σε Μικρασιατικά εδάφη: η Α΄ το 325 μ.Χ. στην Νίκαια της Βιθυνίας, η Γ΄ το 431 μ.Χ. στην Έφεσο, η Δ΄ το 451 μ.Χ. στην Χαλκηδόνα, η Ζ΄ το 787 μ.Χ. στην Νίκαια. Μόνο η Β΄, Ε΄, ΣΤ΄ έλαβαν χώρα στην Κωνσταντινούπολη και καμία στην Δύση.
Οι μεγάλοι πατέρες της Εκκλησίας: Μέγας Βασίλειος, Γρηγόριος ο Νύσσης, Γρηγόριος ο Νανζιαζηνός, Ιωάννης ο Χρυσόστομος και άλλοι επώνυμοι 368 μάρτυρες έλκουν την καταγωγή τους από την Μικρά Ασία.

4. Η έννοια της «εκκλησίας» στους πρώτους Χριστιανικούς χρόνους

Στο δεύτερο μισό του 1^ου μ.Χ. αιώνα, η Εκκλησία αποτελείται εξ ολοκλήρου σχεδόν από Έλληνες. Η πρώτη εκκλησία επιδίδεται σε τιτάνιο αγώνα να κάμει το πρόσωπο του Ιησού Χριστού κατανοητό ή μάλλον απαραίτητο στον κόσμο των Ελλήνων, τόσο διανοητικά και φιλοσοφικά, όσο υπαρξιακά και σωτηριολογικά. (Ιστορία Ελληνικού Έθνους 1979: Τόμος ΣΤ΄ σελ. 538-539)

Η σύγκλιση της οργάνωσης της εκκλησίας, σαν πλήθος με κοινά θρησκευτικά πιστεύω, με την πολιτική και κοινωνική ζωή του ελληνορωμαϊκού κόσμου ήταν αναπόφευκτη. Έτσι λοιπόν η «εκκλησία του Χριστού» αρχίζει  να συνδέεται με τον τόπο και εμφανίζεται ο όρος «εκκλησία», δηλαδή η συνεύρεση πολιτών μιας πόλης (όπως συνέβαινε στις αντίστοιχες Ελληνιστικές, για να λάβουν αποφάσεις), μετατρέπεται σε «εκκλησία του Χριστού» που δηλώνει ότι πηγή δικαίου δεν είναι ο δήμος, αλλά ο Θεός. Όλες οι εξουσίες επομένως εκπορεύονται από τον Θεό, τον Χριστό, το Άγιο Πνεύμα και όχι από τους πολίτες. Τους τρεις πρώτους αιώνες ο εκκλησιασμός δεν λαμβάνει χώρα σε σταθερό οίκημα, αλλά σε σπίτια. (Αυτό επιβεβαιώθηκε από τις αρχαιολογικές ανασκαφές στον Δούρο – Εύρωπο της Συρίας). Είναι όμως σαφές και από τις ρήσεις-παραινέσεις του Παύλου προς Κορινθίους το 53-55: «τις δε συγκατάθεσις ναώ Θεού μετά ειδώλων, ημείς γαρ ναός Θεού εσμέν ζώντος» ή του ίδιου προς Αθηναίους: «ουκ εν χειροποιήτοις ναοίς κατοικεί, ουδέ υπό χειρών ανθρώπων θεραπεύεται προσδεόμενος τινός». Πράξ. 17, 24-25.,ότι δεν ήταν απαραίτητα  να υπάρχει συγκεκριμμένος λατρευτικός χώρος

5. Σταθμοί εξέλιξης της «εκκλησίας» ως λατρευτικού χώρου στην Μικρά Ασία

Προτείνεται μία χρονολογική σειρά με τους σταθμούς εξέλιξης της «εκκλησίας» ως αυτόνομου λατρευτικού χώρου. Η χρονολογική σειρά αυτή είναι ταυτόσημη με τα ιστορικά, πολιτικά γεγονότα που διαδραματίζονται στην ίδια περιοχή.

×        47 μ.Χ. – 313 μ.Χ. (Διάταγμα των Μεδιολάνων)
×        4^ος – 9^ος αιώνας (Αναστύλωση των εικόνων)
×        9^ος – 12^ος αιώνας (Μάχες του Ματζικέρτ και του Μυριοκέφαλου)
×        12^ος αιώνας – 1453 (Άλωση)
×        1453 – 1856 (Χάτι Χουμαγιούν)
×        1856 – 1922/24 (Μικρασιαστική καταστροφή, Ανταλλαγή των πληθυσμών)
×        1922/24 έως σήμερα

5.1. Περίοδος από το 47 μ.Χ. έως το 313

Η άποψη των πατέρων της εκκλησίας στα πρωτοχριστιανικά χρόνια είναι να μην υπάρχουν ναοί, ούτε αγάλματα που παραπέμπουν σε ειδωλολατρικές τελετές. Με την εμφάνιση των μεγάλων πατέρων όπως ο Τερτυλλιανός, ο Κυπριανός, ο Ιππόλυτος, ο Κλήμης, ο Ωρυγένης, διαφαίνεται γύρω στο 200 μ.Χ. η καθιέρωση ενός μοναδικού λατρευτικού χώρου, ως «εκκλησίας» ,αλλά και η εκκλησιαστική ιεραρχία. Η απλή προσευχή μετατρέπεται σιγά-σιγά σε μυστήρια με λειτουργία και οι πατέρες στρέφονται κατά της τάσης που προσπαθούσε να εμφανίσει ότι η εκκλησία είναι ο χώρος που συγκεντρώνονται οι πιστοί, αντί της «εκκλησίας του Κυρίου», δηλαδή την κοινότητα των πιστών. (Γκιολές 1991: 18)

Με την καθιέρωση των θρησκευτικών ελευθεριών (Διάταγμα Μεδιολάνων), που απέδωσε ο Μέγας Κωνσταντίνος στους Χριστιανούς, αρχίζουν να εμφανίζονται αποκλειστικά χριστιανικοί ναοί, ως αυτόνομα κτίσματα, γιατί οι παλαιοί αρχαίοι ναοί ήταν προσαρμοσμένοι στο να φυλάσσουν το άγαλμα της θεότητας και όχι να στεγάζουν πολύ μεγάλο πλήθος πιστών και μοιραία από ανάγκη στράφηκαν στην χρήση των ήδη υπαρχόντων δημόσιων ρωμαϊκών κτιρίων που ήταν οι βασιλικές και τα περίκεντρα. (Γκιολές 1991: 30)

5.2. Περίοδος από τον 4^ο έως τον 9^ο αιώνα – Άνθιση εκκλησιών

Μετά το διάταγμα των Μεδιολάνων εξασθενούν οι θεολογικές προσεγγίσεις που θεωρούσαν ότι οι «ναοί» και η χριστιανική τέχνη με έργα ζωγραφικής και πλαστικής» ήταν περιεχόμενο της εθνικής λατρείας, άρα ειδωλολατρικής. (Γκιολές 1991: 9)

Αρχίζει συνεπώς τάχιστα η κατασκευή χριστιανικών ναών σ’ όλη την Μικρασία. Οι βασιλικές, που ήταν δημόσια ρωμαϊκά κτίσματα που χρησιμοποιούνταν για πολλούς διαφορετικούς σκοπούς (π.χ. δικαστήρια, χώροι ακροάσεων κλπ.) μετατρέπονται σιγά-σιγά στις χριστιανικές βασιλικές που αφού ενσωματώσουν τα ναοδομικά ρωμαϊκά πρότυπα  προσθέτουν και νέα στοιχεία για να εξυπηρετήσουν τις ανάγκες των πιστών, όπως: το αίθριο, ο γυναικωνίτης, ο νάρθηκας,όλα εντός του ναού αλλά και αρχικά προκτίσματα στον περίγυρο όπως: νοσοκομεία και γηροκομεία που αργότερα καταργήθηκαν. Υπάρχουν πολλές θεωρίες για ποιό λόγο επιλέχθηκε η ρωμαϊκή βασιλική ως επικρατέστερο ναοδομικό πρότυπο για τις πρώτες χριστιανικές εκκλησίες,που δεν είναι παντού πανομοιότυπες,αλλά υπάρχουν και εξελικτικά διαφορές μεταξύ τους. Συνηθέστερη μετεξέλιξη είναι η τρίκλιτη βασιλική με τρούλο, που συνήθως δημιουργούσε το ιερό σταυροειδές σχήμα. Όσον αφορά την ανάπτυξη της τέχνης μέσα στους ναούς, εδώ η συμβολή των μεγάλων Καππαδόκων πατέρων, που είχαν κλασική παιδεία ήταν καθοριστική. Κατ’ αυτούς (Μέγας Βασίλειος, Γρηγόριος Νανζιαζηνός, Γρηγόριος Νύσσης), η τέχνη λειτουργεί ως μέσο, που συμπληρώνει το κατηχητικό έργο της εκκλησίας. Αρχίζουν να εμφανίζονται σύμβολα και απεικονίσεις όπως η περιστερά, οι ιχθύες, η άγκυρα, το κλήμα, ο καλός ποιμένας. Απεικονίσεις που ανάγονται σε αναφορές της Παλαιάς Διαθήκης, σε εβραϊκούς, ή παγανιστικούς,ή ειδωλολατρικούς συμβολισμούς. Ταυτόχρονα η χριστιανική τέχνη απομακρύνεται από τον συμβολισμό της τελειότητας και δίνεται έμφαση στο πνευματικό περιεχόμενο. Δεν είναι απαραίτητο το σώμα να ’χει τέλειες αναλογίες, που κατά την αρχαία εποχή αντιπροσώπευε και την τελειότητα της ψυχής. Αντιθέτως τώρα γίνεται εμφατικό ότι το φθαρτό σώμα αποδεσμεύεται από την πνευματική τελείωση. Έτσι βλέπουμε μορφές αγίων εξαϋλωμένων από σωματικά ή άλλα μαρτύρια. Στο εσωτερικό των ναών σπουδαίο δομικό στοιχείο είναι οι κίονες, που είναι συνήθως μονολιθικοί και αράβδωτοι, ενώ φέρουν κιονόκρανα, ως επί το πλείστον  Κορινθιακού ή Ιωνικού ρυθμού.  (Γκιολές 1991: 53)
Στην αρχή πάρα πολλές βασιλικές,είναι μετατροπή ρωμαϊκών – ελληνιστικών κτισμάτων και βρίσκονται μέσα στον πολεοδομικό ιστό των αντίστοιχων πόλεων. Π.χ. Πάταρα, Ξάνθος, Φασηλίς, Σίδη, Πριήνη.
Ας παρατηρήσουμε όμως μερικές από τις παλαιότερες εκκλησίες της Μικράς Ασίας.
Έφεσος: Άγιος Ιωάννης. Αρχικά τρίκλιτος ναός με σταυρόσχημη ξύλινη στέγη, βασιλική του 4^ου αιώνα. Ο ναός(σήμερα διασώζονται μόνο ερείπια) είχε ως πρότυπο τον ναό των Αγίων Αποστόλων της Κωνσταντινούπολης, σχετικά με τον ρυθμό της τοιχοποιίας του. Στην διασταύρωση των κεραιών υπήρχε ο τάφος του Ευαγγελική Ιωάννη, το Ιερό Βήμα και το Βαπτιστήριο. (Γκιολές 1991: 186)

Ιεράπολη: Άγιος Φίλιππος. Ο ναός του πιθανολογούμενου μαρτυρίου του αγίου. Οκταγωνικός ναός έξω από τα τείχη της πόλης , των αρχών του 5^ου αιώνα, που με την προσθήκη περιμετρικά δωματίων παίρνει την μορφή τετραγώνου.
Μύρα: Άγιος Νικόλαος. Πολυσύνθετο οικοδόμημα μεταξύ του 4^ου και του 11^ου αιώνα με αρκετά παρεκκλήσια και αρχαίες σαρκοφάγους στις κόγχες τους. Ο κυρίως ναός είναι βασιλική με τρούλο και εγκάρσιο κλίτος, στο ιερό δε διακρίνεται σύνθρονο. Ο αυθεντικός τρούλος έχει πέσει προ πολλού. Ενδιαφέρον παρουσιάζουν οι τοιχογραφίες και τα βυζαντινά μαρμαροθετήματα στο δάπεδο.
Φιλαδέλφεια (Αλασεχίρ): Άγιος Ιωάννης.Σώζονται μόνο τα ερείπια ενός μεγάλου ρωμαϊκού κτιρίου που μετατράπηκε σε χριστιανική βασιλική.
Πέργαμος: Άγιος Ιωάννης ο Θεολόγος – Άγιος Αντύπας (Σεράπειο). Τον 4^ο αιώνα η ανατολική πλευρά του Σεραπείου, χώρος όπου μαρτυρούσαν οι Χριστιανοί, αρνούμενοι να προσκυνήσουν τον αυτοκράτορα ως Θεό, μετατράπηκε στην εκκλησία του μάρτυρα Αντύπα, Επισκόπου Περγάμου και έγινε μητροπολιτικός ναός.
Σάρδεις: Υπήρχε μικρός βυζαντινός ναός (5^ου αιώνα),τα ερείπια του οποίου βρίσκονται στο νοτιανατολικό άκρο του ναού της Αρτέμιδας.
Σμύρνη: Τα ερείπια της παλαιοχριστιανικής εκκλησίας τοποθετούνται στο άκρο της ρωμαϊκής αγοράς.
Νίκαια Βιθυνίας: Αγία Σοφία, Τρίκλιτη βασιλική.
Ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζει όμως η ναοδομία των εκκλησιών της Καππαδοκίας, διότι οι πρώτοι Χριστιανοί για να αποφύγουν τις διώξεις των ρωμαίων αυτοκρατόρων, χρησιμοποίησαν τις υπόγειες πολιτείες που δημιουργήθηκαν από τους Χετταίους. Ταυτόχρονα λόγω του «άγριου» Καππαδοκικού τοπίου, οι αναχωρητές απομονώθηκαν στις άνυδρες κοιλάδες και δημιούργησαν τα πρώτα μοναστήρια. Σ’ αυτά μπορεί κάποιος να διακρίνει την εξέλιξη της χριστιανικής τέχνης από την Νταβουλλού Κιλισέ – μάλλον πρωτοχριστιανική εκκλησία, όπου απουσιάζουν οι προσωπογραφίες και μόνον τα σύμβολα διακοσμούν την εκκλησία, όπως εμφανίζεται στην Ιμβρασσό, έως τις καταπληκτικά αγιογραφημένες εκκλησίες του 11^ου αιώνα, όπως είναι η Σκοτεινή Εκκλησία (Καρανλίκ Κιλισέ), Εκκλησία του Μήλου (Ελμαλί Κιλισέ), που βρίσκονται στο Κόραμα (Γκέρεμε).
Οι τοιχογραφίες των λαξεμένων στους βράχους εκκλησιών της Καππαδοκίας ανήκουν σε ωραία δείγματα μοναστικής, λαϊκής και επαρχιακής τέχνης, μερικά ήδη έχουν διακοσμηθεί πριν την εικονομαχική περιοχή. Τα περισσότερα όμως ανήκουν σε δύο ομάδες: Η πρώτη η «αρχαϊκή» χρονολογείται από τα τέλη του 9^ου αιώνα και μέχρι τα  μέσα του 10^ου. Επειδή δεν υπάρχει σ’ αυτή την ομάδα ο τρούλος στην βασιλική ο Χριστός παραμένει στην κόγχη της αψίδας. Ο θρόνος πλαισιώνεται από τους 4 ευαγγελιστές και φρουρούν στο πλάι οι αρχάγγελοι Μιχαήλ και Γαβριήλ. Ο λαϊκός χαρακτήρας αυτής της τέχνης εκδηλώνεται στο σχέδιο, αδέξιο, αλλά εκφραστικό και με μεγάλο αυθορμητισμό και στην αφηγηματική διάθεση που δανείζεται πολλά εικονογραφικά στοιχεία από τα απόκρυφα Ευαγγέλια, γεννημένα από την ροπή του λαού προς τις ωραίες ιστορίες με τις πολλές λεπτομέρειες.
Στην αρχαϊκή ομάδα ανήκει η παλιά εκκλησία Toqalé Kilissé (= η εκκλησία των στεμμάτων) με σκηνές από τον Ευαγγελισμό ως την Άδου Κάθοδο με δύο επάλληλες σειρές αγίων με σκούρα και καστανοκόκκινα χρώματα. Η ζωηρή αφήγηση εκφράζεται με το θαύμα του πολλαπλασιασμού των άρτων και των ιχθύων. Στα τέλη του 10^ου ή στις αρχές του 11^ου αιώνα ανήκει η Keledjilar Kilissé (εκκλησία των σπαθιών), που ενώ ανήκει στην αρχαϊκή διάταξη, οι αγιογραφίες είναι εμπνευσμένες από την Κωνσταντινουπολίτικη τεχνική, όπου το σχέδιο είναι πιο εύκαμπτο, οι αναλογίες πιο ραδινές, με ζωντανά πρόσωπα με συχνά συνεστραμμένες στάσεις. Οι κινήσεις αυτές είναι συνήθως ζωηρές και προδίδονται από τα παιχνιδίσματα των πτυχώσεων. Το ωοειδές σχήμα των προσώπων γίνεται λεπτότερο, τα βλέμματα εκφράζουν περισσότερο μελαγχολία παρά αδιάλλακτη πεποίθηση. Στην κόγχη της αψίδας δεν απεικονίζεται πλέον η Παναγία, αλλά η Δέηση που αντικαθιστά τα Θεοφάνεια της αρχαϊκής ομάδας. Μάλιστα στην Karanlιk Kilissé (σκοτεινή εκκλησία) προστίθενται δυο γονυκλινείς δωρητές. Αυτή η ομάδα που περιλαμβάνει  κυρίως εκκλησίες στο Κόραμμα (Καρανλίκ, Ελμαλί, Τσχαρέκλε = εκκλησία του σανδαλιού), παρ’ όλο που αγιογραφούνται από μη έμπειρους καλλιτέχνες, εν τούτοις είναι φανερή η σύνδεσή τους με την τεχνοτροπία της Κωνσταντινούπολης. Είναι πολύ πιθανόν ότι τον 12^ο αιώνα η εμφάνιση των Σελιζούκων στην Μικρά Ασία επιβράδυνε την καλλιτεχνική δραστηριότητα στην Καππαδοκία, αλλά δεν την διέκοψε εντελώς. (Delvoye 1975: 373-376).
Στην Νίκαια της Βιθυνίας εκτός των βραχοσκάλιστων εκκλησιών υπάρχουν και αγιογραφημένες και κατακόμβες.
Στον Ελληνικό Πόντο η πιο παλαιά εκκλησία αυτής της περιόδου(9^ου αιώνα)  είναι της Αγίας Άννας, που φέρει ένα ελληνιστικό άγαλμα της φτερωτής Νίκης στην πρόσοψη.
Τα μοναστήρια όμως  της Παναγίας Σουμελά αρχικά του 4^ο αιώνα και με ευημερία και φήμη ήδη από τον 6^ο, Ιωάννη Βαζελώα, ιδρυμένο το 270 και του Αγίου Γεωργίου του Περιστερεώτα  είναι από τα σημαντικότερα και αρχαιότερα της Μικράς Ασίας. Μοναστήρια εκείνης της περιόδου που δυστυχώς σήμερα δεν διασώζονται, αλλά μόνον η αρχαιολογική έρευνα μπορεί να αποκαλύψει, πρέπει να υπήρχαν και στο «Άγιο Όρος» της Βιθυνίας, τον Όλυμπο.Συμπερασματικά μπορούμε να πούμε ότι μόνο σ΄αυτές τις περιοχές αναπτύχθηκε ο μοναστισμός.

5.3. Περίοδος μεταξύ 9^ου και 12^ου αιώνα

Μετά την αναστύλωση των εικόνων είναι προφανές ότι οι υπάρχουσες εκκλησίες διακοσμούνται καλύτερα και δημιουργούνται καινούργιες. Όμως μετά τις μάχες του Ματζικέρτ και του Μυριοκέφαλου, όπου σηματοδοτείται η απώλεια των βυζαντινών ανατολικών επαρχιών, με αποτέλεσμα την εδραίωση των Σελτζούκων στην περιοχή, είχε ως αποτέλεσμα, την «απώλεια» των χριστιανικών πληθυσμών.Αυτό συνετέλεσε στην παρακμή των εκκλησιών και των εκκλησιαστικών κοινοτήτων.

Χριστιανικές εκκλησίες στην Μικρά Ασία δεν είναι μόνον οι ελληνορθόδοξες. Υπάρχουν στα ανατολικά σύνορα αρμενικές, όπως του 915-921 στη νήσο Achtamar της λίμνης Βαν,η εκκλησία του Τιμίου Σταυρού.Σ’αυτήν στο ανατολικό άκρο της, υπάρχουν εξωτερικά λιθοανάγλυφα διάκοσμα, που παρουσιάζουν τους μεγάλους σταθμούς της ιστορίας του χριστιανισμού στην Αρμενία. Παρατηρείται όμως και επηρεασμός της αρχαίας περσικής τέχνης του Nagh-I-bostan με γρύπες, και το κήτος του Ιωνά που θυμίζει ιππόκαμπο. (Delvoye 1975: 437-438)
Στο Άνι επίσης οι αρμενικές εκκλησίες εξωτερικά παρουσιάζουν πολυγωνικό τρούλο, χωρίς επιχρίσματα και αρμούς στην τοιχοποιία τους και η αγιογράφηση εσωτερικά είναι αυστηρότερη με σκουρότερα χρώματα. Κάτι ανάλογο παρατηρείται και στις γεωργιανές εκκλησίες του Agri.

5.4. Περίοδος μεταξύ 12^ου αιώνα και 1453 (Άλωση)

Κατά την περίοδο αυτή έχουμε την ίδρυση δύο νέων αυτοκρατοριών, της Νικαίας και της Τραπεζούντας. Λογικό είναι οι νέοι αυτοκράτορες μέχρι της καταλύσεως των αυτοκρατοριών τους από τους Οθωμανούς να κοσμήσουν τις πόλεις τους με μια σειρά από υπέροχες εκκλησίες, όπως: ο Άγιος Νικόλαος Κερασούντος, μια σταυροειδής εκκλησία μετά τρούλου με ερυθρωπή λαξευτή πέτρα στην τοιχοποιία, η Αγία Σοφία Τραπεζούντος (1238-1263), με εκπληκτικές αγιογραφίες της πρώιμης Παλαιολόγειας αναγέννησης, που απεκάλυψε ο αρχαιολόγος David Winfield. Οι ναοί των Αγίου Ευγενίου, Αγίου Γρηγορίου, Αγίου Φιλίππου, ο ανακαινισμένος της Παναγίας Χρυσοκεφάλου και η Μονή Θεοτόκου Θεοσκεπάστου, ευρισκόμενοι στην Τραπεζούντα ανήκουν σ’ αυτή την περίοδο.

5.5. Περίοδος μεταξύ 1453 και 1856 (Χάτι Χουμαγιούν)

Με την επικράτηση των Οθωμανών Τούρκων είναι προφανές ότι οι Χριστιανοί εκτελούσαν με μεγάλη δυσκολία τα καθήκοντά τους. Οι ωραιότεροι ναοί μετατράπηκαν σε τζαμιά, ενώ οι απλούστεροι σε αποθηκευτικούς χώρους. Παραδείγματα στην Τραπεζούντα είναι ο Άγιος Ευγένιος (Yeni Couma Camii), η Χρυσοκέφαλος (Ortahisar Fatih Camii), ο Άγιος Φίλιππος (Kudrettin Camii) στην Τραπεζούντα. Κάποιες εκκλησίες όμως διατηρούνται είτε γιατί είναι αφιερωμένες σε αγίους που λατρεύονται και από τους μουσουλμάνους: Άγιος Γεώργιος (Χιζίρ Ελιάς), Άγιος Χαράλαμπος (Χατζή Μπεκτάς – προστάτης των Γενιτσάρων), Αρχάγγελος Μιχαήλ (Τζαναλιτζή), Μαριεμάννα (Παναγία), είτε γιατί πολλοί ισχυροί  στην διοίκηση και κυρίως μητέρες σουλτάνων έλκουν την ελληνική καταγωγή τους και προστατεύουν τους ομοεθνείς τους και τους ναούς τους. Μάλιστα μια σέχτα Μουσουλμάνων, οι Αλεβίτες, που είναι φιλικά προσκείμενοι προς τους Χριστιανούς, θεωρείται ότι είναι εξ ολοκλήρου εξισλαμισθέντες ελληνικής καταγωγής.

5.6. Περίοδος μεταξύ 1856 και 1922/24

Η έκδοση του διατάγματος Χάτι Χαμαγιούν αποδίδει ορισμένα θρησκευτικά δικαιώματα στους αλλόθρησκους υπηκόους της Οθωμανικής αυτοκρατορίας. Συνεπώς το ελληνικό στοιχείο ανθίζει οικονομικά και αυτό του δίνει την δυνατότητα αφ’ ενός να εκτελεί πιο ελεύθερα τα θρησκευτικά του καθήκοντα και αφ’ ετέρου να επικρατεί παντού δημιουργώντας αστική τάξη κατά περιοχές. Το τελευταίο συμβάλλει στον αυτοπροσδιορισμό και την αυτογνωσία του και εκτός από εκπαιδευτήρια χτίζονται παντού εκκλησίες. Αναλόγως δε της οικονομικής ευχέρειας συναντάμε από αριστουργήματα έως απλές κατασκευές εκκλησιών, που η μια διαφέρει από την άλλη, ελλείψει ενός πανομοιότυπου αρχιτεκτονικού σχεδιασμού,αλλά και ενός άτυπου τρόπου  κοινωνικής προβολής . Σε κάποιες περιπτώσεις  σε περιοχές όπου οι Έλληνες υπήκοοι είχαν εξασφαλίσει προνόμια αυτοδιαχείρισης αυτό συμβαίνει και πριν το 1856. Ενδεικτικά αναφέρουμε:

Παραλιακές πόλεις: Κρήνη. Ο Άγιος Χαράλαμπος (1831). Ο Καπετάν Νικολής του Λια,προύχοντας της πόλης κόβει το σχοινί (που ο Καπουδάν Πασάς όριζε μ’αυτό τις διαστάσεις του ναού ) στη μέση, και έτσι διπλασιάζει το μέγεθος της εκκλησίας ώστε να χωρά πλέον 3.000 πιστούς.
Αλάτσατα: Κοίμηση της Θεοτόκου (1833) με το  τέμπλο να ’χει φιλοτεχνηθεί από τον Ιωάννη Χαλεπά, πατέρα του Γιαννούλη.
Σμύρνη: Άγιος Δημήτριος (1863), Αγία Αικατερίνη (1857), Άγιος Ιωάννης ο Πρόδρομος (1825), Άγιος Βουκόλος (1887), Άγιος Τρύφωνας (1897), Αγία Άννα (1874), Αγία Μαρκέλλα (1914), Ευαγγελίστρια (1891), Κοίμηση της Θεοτόκου (1874).
Κερκιντζές: Άγιος Ιωάννης ο Πρόδρομος (1827), Άγιος Δημήτριος.
Κελεμπέσι: Άγιος Νικόλαος.
Γέροντας: Άγιος Ιωάννης (1866)
Μοσχονήσια: Ταξιάρχης (1873), Αγία Τριάδα, Άγιος Ιωάννης.
Αϊβαλί: Άγιος Γεώργιος (1821-1860), Άγιος Ιωάννης, Κάτω Παναγιά,Ταξιάρχης
Λιβίσι: Ταξιάρχης.
Καππαδοκίας:Πόρος: Άγιος Γεώργιος, Αξός: Αγία Μακρίνα.
Καρβάλη: Άγιος Γρηγόριος.
Σίλλη: Αγία Ελένη.
Συνασσός: Κωνσταντίνου και Ελένης (1725 και επισκευασμένη το 1850), Αρχαγγέλου Μιχαήλ και Γαβριήλ (1850). (Οι πληροφορίες για τις χρονολογίες κατασκευής των εκκλησιών προέρχονται από τις εκδόσεις Ινφογνώμων για τις αντίστοιχες περιοχές).
Υπάρχουν όμως και ελάχιστες Καθολικές εκκλησίες, συνήθως σε παραλιακές πόλεις, όπου οι λατίνοι ασκούσαν εμπορικές δραστηριότηττες, όπως ο Άγιος Πολύκαρπος και η Σάντα Μαρία στην Σμύρνη, ο Άγιος Πέτρος στο Κάστρο της Αλικαρνασσού, στην Κερασούντα, στην Τραπεζούντα.

5.7. 1922/24 έως σήμερα

Η τύχη των περισσοτέρων εκκλησιών μετά την Μικρασιατική Καταστροφή είναι τραγική. Οι περισσότερες μετατράπηκαν σε ερείπια όπως ο Ταξιάρχης και η Αγία Τριάδα στα Μοσχονήσια, ο Ταξιάρχης στο Λιβίσι, οι Άγιοι Γεώργιος και Κωνσταντίνος στην Αργυρούπολη. Άλλοι κάηκαν όπως η Αγία Βαρβάρα στην Μερζιφούντα. Πολλοί ναοί μετατράπηκαν σε αποθήκες ή αχυρώνες. Κάποιοι σημαντικής ομορφιάς ναοί μετατράπηκαν σε τζαμιά: ο ναός της Μεταμορφώσεως στην Τσίτα των Σουρμένων, η Παναγιά στα Αλάτσατα, ο Άγιος Γεώργιος στην Κορόνυξα της Αργυρούπολης, οι Άγιοι Γεώργιος και Ιωάννης στις Κυδωνιές. Κάποιοι άλλοι έγιναν πολιτιστικά κέντρα: ο Άγιος Χαράλαμπος στην Κρήνη, η Υπαπαντή στα Κοτύωρα ,ή μουσεία: ο Άγιος Νικόλαος (Κερασούντα), ο Άγιος Βουκόλος (Σμύρνη) – ο μοναδικός ορθόδοξος ναός που διασώθηκε στην Σμύρνη. Κάποια μοναστήρια είτε ανατινάχτηκαν  (Άγιος Γεώργιος Περιστερεώτας), είτε απετέλεσαν άντρο ληστών (Παναγία Σουμελά) ή απλά αφέθηκαν στην φθορά του χρόνου. Υπάρχουν όμως και κάποια που διασώθηκαν ή αναστηλώθηκαν λόγω του τουριστικού ενδιαφέροντος: οι εκκλησίες του Γκέρεμε, επειδή μετατράπηκε η περιοχή σε Πάρκο Παγκόσμιας Πολιτιστικής Κληρονομιάς της Unesco,και η Παναγία Σουμελά στην Ματσούκα λόγω της μεγάλης επισκεψιμότητας. Σήμερα σε μερικές εκκλησίες και μοναστήρια κάποιες φορές έχουν τελεστεί Πατριαρχικές λειτουργίες (Άγιος Νικόλαος στην Σινασσό, Παναγία Σουμελά, Άγιος Αντύπας στην Πέργαμο) με τους πιστούς να ’ναι ως επί το πλείστον Έλληνες προσκυνητές.
Ευχής έργο είναι να αναδειχθεί ο πολιτιστικός θησαυρός των μοναστηριών και των εκκλησιών της Μικράς Ασίας και όσες αναστυλώσεις ή επισκευές γίνονται, να γίνονται σύμφωνα με τα ελληνορθόδοξα πρότυπα, γιατί αλλιώς μετατρέπονται σε κακέκτυπα ,όπως έγινε στην Παναγία Σουμελά.

Βιβλιογραφίκες αναφορές

Γκιολές Νίκος: Παλαιοχριστιανική Τέχνη – Ναοδομία. 1991 Εθνικό Καποδιστριακό Πανεπιστήμιο Αθηνών.
Γκιολές Νίκος: Παλαιοχριστιανική Τέχνη – Μνημειακή Ζωγραφική. 1998 Εθνικό Καποδιστριακό Πανεπιστήμιο Αθηνών.
Delvoye Charles: Βυζαντινή Τέχνη. 1975 Εκδόσεις Παπαδήμα
Ιστορία του Ελληνικού Έθνους: 1979 Τόμοι ΣΤ, Ζ, Η.Εκδοτική Αθηνών
Ινφογνώμων Εκδόσεις: 2002 Ιωνία (Σάμος, Έφεσος, Μίλητος, Πριήνη). Καππαδοκία και Κεντρική Ανατολία. Κωνσταντινούπολη και Μαρμαράς. Πόντος Ανατολικός και Δυτικός. Χίος, Σμύρνη, Τσεσμές, Ερυθραία.

Παράρτημα φωτογραφιών