Ποντιακή: μια πανάρχαια ελληνική διάλεκτος στις αρχές του 21ου αιώνα
Ποντιακή: μια πανάρχαια ελληνική διάλεκτος στις αρχές του 21ου αιώνα
Κανδηλάπτη Κλαυδία
Αθήνα
Αν και το φαινόμενο της υποχώρησης των διαλέκτων είναι παγκόσμιο, εν τούτοις υπάρχουν προσπάθειες που αντιστέκονται στο ρεύμα αυτό. Όσον αφορά την ποντιακή και εκ μέρους των ποντιακών σωματείων ή των ιδιωτών, οι προσπάθειες αυτές συνίστανται στη διδασκαλία της, σε εκδόσεις πρωτότυπων λογοτεχνικών δημιουργιών, αλλά κυρίως σε μεταφράσεις και θεατρικές παραστάσεις. Η αξιοποίηση του διαδικτύου και των νέων τεχνολογιών προσφέρει πολλές προοπτικές στη διάδοση και τη διατήρηση της διαλέκτου. Ιδιαίτερη σημασία έχουν οι δραστηριότητες που ξεκινούν με πρωτοβουλία της νεολαίας ή αυτές που απευθύνονται στους νέους και στα μικρά παιδιά. Στόχος θα πρέπει να είναι αφενός η διατήρηση και η μετάδοση της διαλέκτου στις νεώτερες γενιές αλλά και η συλλογή υλικού που προέρχεται από τους μεγαλύτερους σε ηλικία.
Όταν πριν από μερικά χρόνια συνέτασσα ένα άλλο κείμενο με παραπλήσιο περιεχόμενο, που αφορούσε το μέλλον της ποντιακής διαλέκτου, ευχόμουν και επιθυμούσα, αλλά πραγματικά δεν περίμενα ότι, όχι πολλά χρόνια αργότερα, τα δεδομένα για την ποντιακή διάλεκτο θα ήταν τόσο θετικά και οι προοπτικές θα εμφανίζονταν τόσο ευοίωνες και μάλιστα αν συνυπολογίσει κανείς τη σημερινή οικονομική κρίση, τις επιπτώσεις της οποίας όλοι λίγο ή πολύ υφιστάμεθα. Αν πάντως η κρίση αυτή συνέβαλε ώστε – έστω και ορισμένοι από μας – να στραφούμε περισσότερο πίσω στις ρίζες μας, ας το δούμε αυτό σαν μια θετική παρενέργεια και ας μείνουμε σταθεροί στη στροφή αυτή.
Και οι διάλεκτοι της γλώσσας μας είναι από τα στοιχεία που μας συνδέουν όσο λίγα με το παρελθόν μας, αφού όλες ανεξαιρέτως διασώζουν στοιχεία της αρχαίας ελληνικής τα οποία δεν απαντούν στη σύγχρονη κοινή.
Το φαινόμενο της υποχώρησης και της σταδιακής εξαφάνισης των διαλέκτων είναι, ασφαλώς, κάτι που δεν είναι δυνατόν να παραβλέψουμε. Πρόκειται για ένα φαινόμενο γενικευμένο και παγκόσμιο, που δεν αφορά μόνο τη χώρα μας και τις ελληνικές διαλέκτους αλλά και άλλες -ίσως όλες- τις χώρες καθώς και άλλες γλωσσικές ποικιλίες, ακόμα και ποικιλίες που χαρακτηρίζονται γλώσσες και όχι διάλεκτοι.
Ενώ όμως παρατηρείται αυτό, βλέπουμε ότι υπάρχουν εστίες αντίστασης πολύ ισχυρές και επίμονες, αποφασισμένες να αντιστρέψουν το ρεύμα.
Σ’ αυτές ακριβώς τις προσπάθειες που αφορούν συγκεκριμένα την ποντιακή διάλεκτο θα αναφερθώ στη συνέχεια και ειδικά σε πρωτοβουλίες που προέρχονται από την κοινωνία και από απλούς ομιλητές. Θεωρώ ότι αυτοί οι χώροι – των συλλόγων και των σωματείων, των απλών χρηστών της διαλέκτου, οι στάσεις και οι δραστηριότητές τους – είναι που αποτελούν τους δείκτες για τη ζωτικότητα μιας διαλέκτου όπως η ποντιακή και μπορούν να καθορίσουν την πορεία της στο μέλλον.
Από τις δραστηριότητες λοιπόν αυτές, το πιο εντυπωσιακό εγχείρημα και αυτό από το οποίο αναμένονται τα πιο μακροπρόθεσμα αποτελέσματα αφορά τη διδασκαλία της διαλέκτου. Όλο και περισσότεροι ποντιακοί σύλλογοι εντάσσουν, στα πλαίσια των δραστηριοτήτων τους, μαθήματα όπου διδάσκεται η ποντιακή διάλεκτος.
Στο εμπόριο κυκλοφορούν ήδη δύο εγχειρίδια για το σκοπό αυτό.
Το πιο οργανωμένο και φιλόδοξο όμως σχέδιο για τη διδασκαλία της ποντιακής είναι αυτό του Πανελληνίου Συνδέσμου Ποντίων Εκπαιδευτικών. Πρόκειται για συλλογικό εγχείρημα που βασίζεται σε εργασία των πλέον, ίσως, αρμοδίων. Το εγχειρίδιο που έχουν ετοιμάσει αναμένεται να εκδοθεί σύντομα και στη συνέχεια να ξεκινήσουν τα μαθήματα από πιστοποιημένους, όπως αναφέρεται σε ανακοινώσεις του συνδέσμου, εκπαιδευτικούς, στο Δήμο Θεσσαλονίκης και σε άλλους δήμους της χώρας. Το πρόγραμμα μάλιστα έχει τη στήριξη του Υπουργείου Παιδείας και τα μαθήματα προβλέπεται να γίνονται σε Κέντρα Δια Βίου Μάθησης των αντίστοιχων Δήμων.
Για άλλη μια φορά το ποντιακό στοιχείο κάνει μια δυναμική κίνηση για να προβάλει και να διατηρήσει τον πολιτισμό του.
Δύο επισημάνσεις, μόνο, πάνω στο θέμα αυτό. Η πρώτη αφορά το ζήτημα της τυποποίησης, ζήτημα που προκύπτει σε κάθε περίπτωση παρόμοιας απόπειρας για τη διδασκαλία μιας γλωσσικής ποικιλίας η οποία δεν έχει “επίσημη” μορφή, καθώς μια διάλεκτος δεν είναι ενιαία αλλά εμπεριέχει αρκετά επί μέρους ή κατά τόπους ιδιώματα. Ποια μορφή, επομένως, θα επιλέξουμε να διδάξουμε; Ποιο ιδίωμα από όλα; Μια διαδικασία τυποποίησης είναι απαραίτητη ή μάλλον αναπόφευκτη όταν συντάσσονται εγχειρίδια διδασκαλίας. Ίσως η τυποποίηση είναι το τίμημα που πρέπει να πληρώσει κανείς αν έχει στόχο να διδάξει οποιαδήποτε γλωσσική ποικιλία σε ευρείες ομάδες πληθυσμού.
Ασφαλώς, στην περίπτωση ειδικά της ποντιακής, αυτό το ζήτημα έχει εν πολλοίς λυθεί εκ των πραγμάτων, καθώς λόγω της ανάμιξης των ποντιακών πληθυσμών στον Ελλαδικό χώρο η διάλεκτος έχει ήδη υποστεί μια διαδικασία ομοιογενοποίησης, η οποία βέβαια δεν είναι απόλυτη, καθώς εξακολουθούν να υπάρχουν διαφορετικοί λεκτικοί τύποι ή τρόποι προφοράς για την ίδια έννοια. Αυτό που πρέπει, λοιπόν, οπωσδήποτε να αποφύγουμε είναι ο εξοβελισμός ιδιωματικών τύπων με την ιδέα ότι “δεν είναι σωστά ποντιακά”. Θα ήταν μια ασυγχώρητη απώλεια για τον πλούτο της διαλέκτου την οποία κατά τα άλλα επιδιώκουμε να διατηρήσουμε.
Η δεύτερη παρατήρηση έχει να κάνει με την σημασία της παραγωγής ηχογραφημένου υλικού που θα πρέπει να συνοδεύει ένα εγχειρίδιο, καθώς η ποντιακή χαρακτηρίζεται από ιδιαίτερα στοιχεία προφοράς που δεν συναντάμε στην κοινή νεοελληνική και τα οποία δεν γίνονται σαφή και κατανοητά από όλους όταν αποτυπωθούν με σύμβολα στο χαρτί. Απ’ όσο γνωρίζω, πάντως, ο Πανελλήνιος Σύνδεσμος Ποντίων Εκπαιδευτικών έχει ήδη προβλέψει γι’ αυτό.
Δεν είναι όμως μόνο οι εκδόσεις των εγχειριδίων για τη διδασκαλία της ποντιακής που εμφανίστηκαν τα τελευταία χρόνια. Στον εκδοτικό τομέα έχουμε πλήθος βιβλίων και περιοδικών με καταγραφές και κείμενα στην ποντιακή διάλεκτο. Ξεχωριστό ενδιαφέρον έχουν οι πρωτότυπες δημιουργίες, όπως το “Ροδάφνον” του Κώστα Διαμαντίδη.
Περισσότερο δραστήρια εμφανίζεται η ποντιακή όμως στον τομέα της μετάφρασης ή της μεταγλώττισης, τομέα στον οποίο έχει μια μακρά παράδοση. Θα ήταν λάθος να υποτιμήσουμε τη μετάφραση σε σχέση με την πρωτότυπη δημιουργία. Αν εξετάσουμε το θέμα από την πλευρά της γλωσσικής κοινότητας έχουμε να παρατηρήσουμε ότι η σημασία της είναι τουλάχιστον ισότιμη, αν όχι μεγαλύτερη από αυτή της παραγωγής πρωτότυπου κειμένου. Η εκπόνηση μιας μετάφρασης, το ότι δηλαδή κάποιος μπαίνει στη διαδικασία να μεταφράσει, σημαίνει πως υπάρχει ήδη ένα κοινό που ενδιαφέρεται και είναι έτοιμο να δεχτεί το μεταφρασμένο έργο. Το γεγονός ότι υπάρχει ένα κοινό λοιπόν για τις μεταφράσεις στα ποντιακά αποτελεί σαφή δείκτη ζωτικότητας της διαλέκτου. Από την πλευρά του πάλι, ο μεταφραστής μπαίνει συχνά στη διαδικασία να καταβάλει προσπάθειες και ενδεχομένως να ερευνήσει για την απόδοση ορισμένων φράσεων που του προκαλούν δυσκολία. Έτσι, άλλοτε ανασύρει και ανακαλύπτει εκφράσεις που ενδεχομένως να μην τις γνώριζε εξ αρχής ο ίδιος, ενίοτε δε επινοεί νέες λέξεις· στη συνέχεια, οι λέξεις αυτές, παλιές και νεοδημιούργητες, περνούν σε ένα ευρύτερο κοινό. Η εργασία του μεταφραστή επομένως είναι εξαιρετικά υπεύθυνη και σοβαρή, αφού με το έργο του έχει τη δυνατότητα να δώσει νέα πνοή στη διάλεκτο.
Η μακρά μεταφραστική παράδοση της ποντιακής, για την οποία έγινε νύξη προηγουμένως, και η οποία γνώρισε μεγάλη άνθιση κυρίως την εποχή του μεσοπολέμου στις πρώην Σοβιετικές Χώρες, αφορά εν πολλοίς το θέατρο. Παράλληλα με τις πρωτότυπες δημιουργίες, η παράδοση αυτή συνεχίζεται μέχρι σήμερα. Αναφέρω για παράδειγμα τη μετάφραση της Μήδειας του Ευριπίδη, της μυθικής βασιλοπούλας από τη ευξεινοποντική Κολχίδα, που έγινε λίγα χρόνια πριν, από τον πρόσφατα και πρόωρα χαμένο Χρήστο Αντωνιάδη.
Μπορεί η Νέα Ποντιακή Σκηνή του Λάζου Τερζά να μην είναι πλέον ενεργή αλλά οι επίγονοί της είναι πολλοί και σίγουρα πολλοί από αυτούς είναι αντάξιοι.
Το θέατρο δεν έπαψε να θεραπεύεται από τα διάφορα ποντιακά σωματεία στον Ελλαδικό χώρο, καθ’ όλη τη διάρκεια της ύπαρξής τους. Μεγάλος αριθμός συλλόγων διαθέτει ή οργανώνει κατά καιρούς θεατρική ομάδα. Ξεχωριστός είναι ο ρόλος σωματείων όπως οι «Μωμόγεροι» και ο «Καλλιτεχνικός Οργανισμός Ποντίων Αθηνών», που εδρεύουν στο δήμο της Καλλιθέας Αττικής. Όσον αφορά ειδικά τον “Κ.Ο.Π.Α.”, το διαλεκτικό θέατρο αποτελεί το επίκεντρο της δραστηριότητάς του, η οποία επανεμφανίζεται ιδιαίτερα έντονη και πλούσια τα τελευταία χρόνια. Ο δυναμισμός όμως του ποντιακού θεάτρου διαφαίνεται και από το γεγονός ότι έχει ξεφύγει από τα όρια του στενά ποντιακού χώρου. Η Ποντιακή Σκηνή του ΚΘΒΕ που μας είχε δώσει αρκετές παραστάσεις τα προηγούμενα χρόνια επαναλειτούργησε την τελευταία θεατρική περίοδο, ανανεωμένη, με μετάφραση στα ποντιακά αγγλόφωνου θεατρικού έργου.
Επιτρέψτε μου εδώ να διατυπώσω την άποψη ότι το θέατρο σε σύγκριση με τα μαθήματα είναι εξ ίσου ή και περισσότερο ζωτικό για μια γλώσσα ή μια διάλεκτο που βρίσκεται σε κίνδυνο· και αυτό επειδή αποτελεί κάτι πιο ζωντανό, εμπεριέχει σε πολύ μεγαλύτερο βαθμό το χαρακτηριστικό της κοινωνικότητας και συνδυάζει επίσης το στοιχείο της ψυχαγωγίας και της δράσης: είναι κάτι πιο ενεργητικό και πιο ευχάριστο από τη διδασκαλία. Διαθέτει επίσης το στοιχείο της μαζικότητας καθώς απαιτεί όχι μόνο από τους συντελεστές, αλλά και από τους θεατές να έχουν γνώση της γλωσσικής ποικιλίας που χρησιμοποιείται· ή – και αυτό είναι ακόμα πιο ουσιαστικό – τους βάζει στη διαδικασία να την αποκτήσουν.
Το διαδίκτυο επίσης είναι ένας τόπος όπου η διάλεκτος έχει αποκτήσει ένα νέο βήμα. Η ποντιακή βικιπαίδεια λειτουργεί ήδη από το 2007 και τα λήμματά της ολοένα αυξάνονται. Αξίζει να αναφερθεί ότι η δημιουργία της ξεκίνησε από τρεις Ποντίους που ζουν στη Γερμανία, ενώ στην ανάπτυξή της συμβάλλουν Πόντιοι από κάθε γωνιά της γης. Η δυνατότητα ελεύθερης επικοινωνίας που προσφέρεται μέσω του διαδικτύου είναι πολύτιμη για την ανάπτυξη δεσμών μεταξύ των μελών της ποντιακής κοινότητας ανά την υφήλιο και μπορεί να ενισχύσει τη χρήση της διαλέκτου.
Ο ρόλος του διαδικτύου εμφανίζεται μείζων και οι προοπτικές και οι δυνατότητές του δεν έχουν εξαντληθεί ακόμα. Στις ιστοσελίδες που έχουν διαμορφώσει ιδιώτες βρίσκει κανείς από ταπεινές συνταγές φαγητών μέχρι επιστημονικές εργασίες αλλά και συγκεντρώσεις λέξεων, παροιμιών, παραδόσεων, τραγουδιών καθώς και ποικίλο ηχογραφημένο υλικό. Επί πλέον μπορεί να ακούσει ποντιακούς ραδιοσταθμούς που μέσω του διαδικτύου στέλνουν τη φωνή τους σε κάθε γωνιά της γης. Μεταξύ αυτών και το “Ράδιο Πόντος” με έδρα τη Στοκχόλμη. Η απήχηση που έχουν οι εφαρμογές του διαδικτύου και των νέων τεχνολογιών στη νεολαία θα μπορούσαν να αξιοποιηθούν ακόμα περισσότερο στο μέλλον.
Και είναι πολύ θετικό ότι η ίδιοι οι εκπρόσωποι της Ποντιακής Νεολαίας στην 7η συνάντησή τους, το Σεπτέμβριο του 2011, παρουσίασαν πολύ ευρηματικές εφαρμογές και προτάσεις για την αξιοποίηση της ηλεκτρονικής τεχνολογίας – και όχι μόνο – στη διάδοση της χρήσης της ποντιακής διαλέκτου μεταξύ των νέων.
Ο βαθμός στον οποίο χρησιμοποιούν τη διάλεκτο οι νεώτερες γενιές αλλά και η στάση τους απέναντί της αποτελεί την κρισιμότερη ένδειξη για το μέλλον της. Το θέμα “Ένταξη της ποντιακής διαλέκτου στην καθημερινότητα των νέων” που επέλεξαν για τη συνάντηση που προαναφέραμε φανερώνει το θερμό και ειλικρινές ενδιαφέρον των νεαρών Ποντίων που αναζητούν άμεσους και συγκεκριμένους τρόπους ώστε να γίνει η ποντιακή διάλεκτος μέρος της ζωής τους. Και αυτό γιατί διαπιστώνουν ότι πρόκειται για εκείνο το στοιχείο της ταυτότητάς τους, του πολιτισμού τους, που κινδυνεύει περισσότερο. Αν η διάθεσή τους παραμείνει σταθερή και οι προσπάθειές τους συνεχιστούν και ενισχυθούν, τότε μπορούμε πραγματικά να είμαστε αισιόδοξοι για το μέλλον της ποντιακής.
Το μήνυμα που στέλνουν οι νέοι και το σήμα κινδύνου που εκπέμπει η ποντιακή διάλεκτος, φαίνεται πάντως ότι έχει ληφθεί από τους παλαιότερους. Ήδη αναφερθήκαμε στους Πόντιους εκπαιδευτικούς, οι οποίοι αντιλαμβάνονται και αναλαμβάνουν το χρέος τους απέναντι στους υπόλοιπους Πόντιους και τις νεότερες γενιές.
Δεν είναι όμως μόνο αυτοί. Είναι και αρκετοί άλλοι εκπαιδευτικοί, Πόντιοι και μη, της πρωτοβάθμιας ή της δευτεροβάθμιας εκπαίδευσης, οι οποίοι με προσωπική τους πρωτοβουλία συντονίζουν μαθητικές εργασίες που αφορούν είτε την ίδια τη διάλεκτο είτε τη συλλογή και καταγραφή υλικού, διαλεκτικού και λαογραφικού ταυτόχρονα αλλά και ιστορικού. Παράδειγμα η εργασία που πραγματοποιήθηκε από μαθητές του 5ου Γυμνασίου Αιγάλεω με την εποπτεία του φιλολόγου Χρίστου Δάλκου πριν από τρία περίπου χρόνια.
Πέρα όμως από τις κυρίως εκπαιδευτικές πρωτοβουλίες, υπάρχουν και άλλες δημιουργικές δραστηριότητες, από τη μεριά των ποντιακών συλλόγων και των μελών τους, που απευθύνονται σε μικρά παιδιά. Αναφέρω ενδεικτικά τη διοργάνωση παιδικών θεατρικών παραστάσεων (παραστάσεων από παιδικούς θιάσους), όπως του ποντιακού συλλόγου Θρυλορίου Ροδόπης, τις εκδόσεις για παιδιά παραδοσιακών παραμυθιών στην ποντιακή διάλεκτο που συνοδεύονται μάλιστα από DVD με κινούμενα σχέδια, όπως αυτό που ετοίμασε Ένωση Ποντίων Πιερίας ή ορισμένα παιγνίδια που επινόησε και προτείνει η Χρύσα Μαυρίδου, μέλος του Δ. Σ. και συντονίστρια της Επιτροπής Πολιτισμού της Παμποντιακής Ομοσπονδίας Ελλάδος.
Ζούμε σε μια περίεργη ή έστω μεταβατική εποχή όπου σε πολλές περιπτώσεις η μετάδοση της μητρικής γλώσσας ή εν προκειμένω της μητρικής διαλέκτου από γενιά σε γενιά δεν γίνεται ή δεν μπορεί να γίνει στο χώρο του σπιτιού και της οικογένειας όπως – φυσιολογικά – γινόταν ως τώρα, αλλά έχει μετατεθεί – όπου βέβαια είναι αυτό δυνατόν – σε άλλους χώρους, στο χώρο του σχολείου ή του συλλόγου. Αυτό συμβαίνει για πολλούς λόγους αλλά εδώ θα περιοριστώ μόνο σε έναν: στο ότι οι γονείς δεν γνωρίζουν ή αισθάνονται ότι δεν γνωρίζουν επαρκώς τη γλώσσα που κατά τα άλλα επιθυμούν να μεταδώσουν στα παιδιά τους. Η αλήθεια είναι ότι εδώ υπάρχει ένας αδύναμος κρίκος· δεν θα ήθελα να πω ότι ο κρίκος έχει σπάσει, ότι έχει χαθεί. Το ουσιαστικό είναι ότι ο κρίκος αυτός – η γενιά δηλαδή που βρίσκεται σήμερα λίγο πριν τη μέση ηλικία – αναγνωρίζει αυτή την αδυναμία, ενώ ταυτόχρονα επιθυμεί και κάνει έμπρακτες προσπάθειες να την ξεπεράσει.
Και αν η μετάδοση της διαλέκτου στις νέες γενιές θα γίνεται στο εξής όχι με τον παραδοσιακό τρόπο, πατροπαράδοτα ή – περισσότερο, θα έλεγα, αν μου επιτρέπεται η έκφραση – μητρο-παράδοτα, όπως γινόταν μέχρι πρότινος, νομίζω ότι είναι μια πραγματικότητα από την οποία δεν μπορούμε να ξεφύγουμε, αλλά θα πρέπει να την αναγνωρίσουμε, να την αποδεχτούμε και να βρούμε τρόπους να λειτουργήσουμε μέσα σε αυτήν, επινοώντας νέους τρόπους και δρόμους αντί να θρηνούμε για κάτι που δεν έχει χαθεί ακόμα.
Η διατήρηση, λοιπόν, της διαλέκτου ζωντανής και όχι μόνο στα χαρτιά είναι πλέον θέμα συνειδητής επιλογής – ειδικά για μια διάλεκτο όπως τα ποντιακά στην Ελλάδα που δεν έχουν αποκλειστικά δικό τους γεωγραφικό χώρο. Ποιο είναι το καθήκον μας, λοιπόν; Αν όχι να μεταδώσουμε σώνει και καλά τη διάλεκτο, όμως οπωσδήποτε να προσφέρουμε και να παροτρύνουμε τα παιδιά μας στην επιλογή αυτή.
Άποψή μου είναι ότι θα πρέπει να κινηθούμε σε δύο άξονες:
Η διάδοση και η διατήρηση της χρήσης της ποντιακής μέσω μαθημάτων, θεατρικών παραστάσεων, μεταφράσεων, εκδόσεων ή οποιουδήποτε άλλου τρόπου είναι ο ένας τομέας. Οπωσδήποτε σε κοινωνικό επίπεδο τέτοιες ενέργειες είναι σωτήριες για τη διάλεκτο και αποτελούν ισχυρότατες ενέσεις ζωτικότητας.
Παράλληλα όμως δεν θα πρέπει να εγκαταλείψουμε την αναζήτηση, τη συγκέντρωση και καταγραφή υλικού. Είναι ένας τομέας πιο ευάλωτος, καθώς έχει αντίπαλό του το χρόνο, αφού το υλικό μας το συλλέγουμε από τις μεγαλύτερες σε ηλικία γενιές. Οι παλαιότεροι Πόντιοι που ζουν σε αμιγώς ποντιακά – ή με μεγάλη πυκνότητα ποντιακού πληθυσμού – χωριά στη Βόρεια Ελλάδα, εκείνοι που ήρθαν ή ζουν ακόμα στις πρώην Σοβιετικές Χώρες και αυτοί που έχουν παραμείνει στον Πόντο, είναι οι πηγές που θα πρέπει να αξιοποιηθούν το συντομότερο δυνατόν. Τα σύγχρονα τεχνολογικά μέσα διευκολύνουν αφάνταστα τη συλλογή ηχητικού ή και οπτικού υλικού και μπορούν να χρησιμοποιηθούν από όλους μας. Είναι κάτι που μπορεί να κάνει ο καθένας ως χρέος απέναντι στους γονείς, στους παππούδες, στους προγόνους του. Το υλικό που θα συγκεντρώσουμε θα είναι πολύτιμο και για την ευρύτερη κοινότητα αλλά και για τον καθένα από μας προσωπικά. Επί πλέον, πέρα από τη γλωσσική θα έχει οπωσδήποτε και άλλη σημασία, πολιτιστική, κοινωνιολογική ή ακόμα και ιστορική. Ας εκμεταλλευτούμε θετικά, ουσιαστικά και δημιουργικά την πρόσβαση και την ευκολία που έχουμε όλοι σήμερα – και ακόμα περισσότερο οι νεώτεροι – στη χρήση της τεχνολογίας. Ας μην αφήσουμε το έργο αυτό μόνο στους ειδικούς ερευνητές. Δεν έχουμε την πολυτέλεια, ούτε το χρόνο για κάτι τέτοιο.
Βιβλιογραφικές αναφορές (ενδεικτικές)
Asan, O., (1998, 2007), Ο πολιτισμός του Πόντου, Θεσσαλονίκη: εκδοτικός οίκος αφών Κυριακίδη α.ε.
Γεωργιάδης, Ιω., (2011), Το ποντιακό θέατρο ως μέσο εκμάθησης της ποντιακής διαλέκτου, 7η Πανελλήνια συνάντηση Ποντιακής Νεολαίας της Παμποντιακής Ομοσπονδίας Ελλάδος
Δάλκος, Χρ., (2010-2011), Το παρελθόν, το παρόν και το μέλλον του «Ανθολογίου ποντιακού διαλεκτικού λόγου», Στο περιοδικό Η Αίθουσα, 16: 71-75
«Η ποντιακή διάλεκτος άλλοτε και τώρα», (1995), Διεθνής επιστημονική διημερίδα, Αθήνα 8-9 Οκτωβρίου 1994, «Αρχείον Πόντου», περιοδικόν σύγγραμμα, τ. 46ος, Αθήνα: έκδοση Επιτροπής Ποντιακών Μελετών
Κοντοσόπουλος, Γ., Ν., (1994), Διάλεκτοι και ιδιώματα της νέας ελληνικής, Αθήνα: Εκδόσεις Γρηγόρη
Μαυρίδου Χρ., (2011), Η ποντιακή διάλεκτος εκπέμπει SOS, 7η Πανελλήνια συνάντηση Ποντιακής Νεολαίας της Παμποντιακής Ομοσπονδίας Ελλάδος
Μουρατίδης, Ερμ., (1995), Το ποντιακό θέατρο, Νότια Ρωσία-Γεωργία-Ουκρανία 1810-1917, Θεσσαλονίκη: εκδοτικός οίκος αφών Κυριακίδη
Ντίνας, Κ., (2006), Η ποντιακή διάλεκτος: παρελθόν, παρόν και μέλλον (;), εισήγηση στη 2η Πανελλήνια συνάντηση Ποντιακής Νεολαίας
Παπαδόπουλος, Α., Άνθ., (1955), Ιστορική γραμματική της ποντικής διαλέκτου, Αθήνα: έκδοση Επιτροπής Ποντιακών Μελετών
Παπαδόπουλος, Α., Άνθ., (1958), Ιστορικό λεξικό της ποντικής διαλέκτου, Αθήνα: έκδοση Επιτροπής Ποντιακών Μελετών
Παυλίδης, Αντ., (2011), Η έκδοση ενός επιστημονικά άρτιου εγχειριδίου για τη διδασκαλία της ποντιακής διαλέκτου ως εργαλείο για τη διατήρησή της στο μέλλον, 7η Πανελλήνια συνάντηση Ποντιακής Νεολαίας της Παμποντιακής Ομοσπονδίας Ελλάδος
Πετρόπουλος, Ηλ., (2011), Η ποντιακή διάλεκτος μέσα από το τραγούδι, 7η Πανελλήνια συνάντηση Ποντιακής Νεολαίας της Παμποντιακής Ομοσπονδίας Ελλάδος
Τομπαΐδης, Δ., (2009), Διδασκαλία και διάδοση της ποντιακής διαλέκτου, Πανηγυρική ομιλία κατά την έναρξη του 5ου Επιστημονικού Συνεδρίου του Πανελλήνιου Συνδέσμου Ποντίων Εκπαιδευτικών
Tursun, V., (2007), Στον Πόντο δε μιλάνε τα ρωμαίικα πια, Καθημερινή της Κυριακής, 4 Μαρτίου 2007
Διαδικτυακές πηγές (ενδεικτικές)
http://abnet.agrino.org/htmls/D/D011.html
http://pnt.wikipedia.org
http://epontos.blogspot.gr
http://malkidis.blogspot.gr
http://neolaia.poe.org.gr
http://www.paratiritis-news.gr/detailed_article.php?id=147396&categoryid=123237
http://pontosandaristera.wordpress.com
http://pontosworld.com
http://www.dreampontos.com
http://www.pontos.gr