Η Σμύρνη μέσα στη σύγχρονη ελληνική λογοτεχνία (μυθιστόρημα): τάσεις, επιδιώξεις και προσμονές (1980-2012) [1]
Θάνος Κονδύλης
(Αθήνα)
Περίληψη
Η Σμύρνη πάντα αποτελούσε για την ελληνική λογοτεχνία ένα είδος χρυσού δισκοπότηρου. Με άλλα λόγια ήταν, και ακόμα είναι, κάτι παραπάνω από ένα αγαπημένο θέμα τόσο των συγγραφέων όσο και των αναγνωστών. Σε αυτό το άρθρο επιχειρείται μια πρώτη προσέγγιση στο θέμα της Σμύρνης και στο πώς η πόλη παρουσιάζεται στη σύγχρονη ελληνική λογοτεχνία (1980-2012). Αναπτύσσεται μια σειρά από μερικούς πρώιμους προβληματισμούς που σχετίζονται με την πόλη· για παράδειγμα το πώς αυτή αναπαράγεται στο σύγχρονα ελληνικά μυθιστορήματα ή πώς παρουσιάζονται οι χαρακτήρες αυτών των έργων. Μια άλλη προβληματική αφορά το πώς αυτά τα μυθιστορήματα «συμπεριφέρονται» στην ελληνική βιβλιαγορά ή το ποια στάση κρατάει απέναντι τους ο σύγχρονος Έλληνας αναγνώστης. Το άρθρο αυτό αποτελεί μια μικρή συμβολή στη μέχρι σήμερα έρευνα για τη λογοτεχνική Σμύρνη.
Η Σμύρνη και γενικότερα η λεγόμενη «καθ’ ημάς Ανατολή» με τις διάφορες εκφάνσεις τους, κυρίως ιστορικές και πολιτιστικές, πάντα ασκούσαν μια περίεργη επίδραση στην ψυχοσύνθεση του νέο – Έλληνα. Μάλιστα ειδικά για τη Σμύρνη υπάρχει ένας τεράστιος όγκος βιβλίων κάθε είδους. Η πρόσφατη έρευνά μου σε αρχεία, βιβλιοθήκες και ηλεκτρονικές βάσεις δεδομένων κατέδειξε ότι από το 1980 η συνολική βιβλιοπαραγωγή καταγράφει πραγματικά χιλιάδες τίτλους κάθε είδους: ιστορικά βιβλία, αρχαιολογικά, προσωπικές αφηγήσεις και μαρτυρίες, φωτογραφικά λευκώματα. Επίσης βιβλία μαγειρικής, ποίησης, μουσικής, διάφορα δοκίμια, ημερολόγια, οδοιπορικά κάθε είδους, χρονογραφήματα, θεατρικά, λαογραφικά και πολλά άλλα. Όμως τι συμβαίνει στο χώρο της λογοτεχνίας και κυρίως του μυθιστορήματος; Η Σμύρνη, η πόλη σύμβολο του Ελληνισμού, πώς έχει περάσει και πώς έχει αναδειχτεί μέσα στη σύγχρονη ελληνική πεζογραφία;
Ο μελετητής της λογοτεχνικής Σμύρνης και δη της σύγχρονης πεζογραφίας που σχετίζεται άμεσα ή έμμεσα με αυτήν έχει μπροστά του μια πλειάδα θεμάτων, για να ασχοληθεί. Ιδού μερικά:
Σύμφωνα με στατιστικές η εθνική ετήσια βιβλιο – παραγωγή κυρίως μετά το 2000 κυμαίνεται στις 8-10.000 καινούργιους τίτλους. Γύρω στους 1.500 είναι τα λογοτεχνικά αναγνώσματα εκ των οποίων σχεδόν τα μισά είναι τα καινούργια μυθιστορήματα κάθε είδους, θέματος και μεγέθους. Μετά το 1980 η έρευνά μας εντόπισε περισσότερα από 130 μυθιστορήματα [2] που αφορούν τη Σμύρνη ή τουλάχιστον κάνουν αρκετές αναφορές σε αυτήν. Η συντριπτική πλειοψηφία τους εκδόθηκε μετά το 2000, περίοδος που συμπίπτει με την εκδοτική ακμή στη χώρα μας. Μάλιστα αξίζει να αναφερθεί ότι το 20% του συνόλου των μυθιστορημάτων για τη Σμύρνη εκδόθηκαν μόλις από το 2010 και μετά. Επίσης περίπου το 25% του συνόλου των μυθιστορημάτων αντιπροσωπεύει τη συνολική παραγωγή της τελευταίας εικοσαετίας του εικοστού αιώνα. Πιο παραγωγικές χρονιές ήταν το 2008 (14 μυθιστορήματα), το 2010 (12 μυθιστορήματα), το 2007 (11 μυθιστορήματα), και το 2011 (10 μυθιστορήματα). Συνολικά μόνον αυτές τις τέσσερεις χρονιές έχει εκδοθεί περισσότερο από το 33% (47 μυθιστορήματα) της συνολικής βιβλιοπαραγωγής για την εξεταζόμενη περίοδο.
Τα μυθιστορήματα που με τον έναν ή τον άλλο τρόπο αφορούν τη Σμύρνη σπάνια είναι ογκώδη κείμενα άνω των 500 σελίδων. Για πρώτη φορά τέτοια εκδόθηκαν ένα το 1996 με σχεδόν 650 σελίδες (Τάκης Δοϊτσίνης, Μακρινός Δρόμος, Θεσσαλονίκη: Αφοί Κυριακίδη) κι ένα το 1999 με 523 σελίδες (Ντόρα Αδαμοπούλου-Φάλαρη, Χρυσές Νεφέλες στο Ηλιοβασίλεμα, Αθήνα: εκδ. Λιβάνη). Στην εξεταζόμενη περίοδο περίπου το 20% του συνόλου των έργων ξεπερνούν τις 500 σελίδες. Ένα άλλο χαρακτηριστικό ειδικά για την περίοδο προ του 2000 είναι ότι περίπου το 30% των μυθιστορημάτων είναι σύντομα για τα σημερινά δεδομένα αφηγήματα που δεν ξεπερνούν ούτε τις 200 σελίδες.
Ως προς τον τίτλο τους, παραδόξως, τα έργα στη συντριπτική τους πλειοψηφία δεν έχουν την παραμικρή αναφορά στη Σμύρνη. Η ξεκάθαρη αναφορά της Σμύρνης στο τίτλο μερικές φορές καθιστά το έργο πιο αποδεκτό κι αναγνωρίσιμο από το αναγνωστικό κοινό, άρα πιθανά και ευπώλητο. Πάντως διαπιστώνουμε ότι λιγότερο από το 25% των μυθιστορημάτων περιέχουν στον τίτλο τους το όνομα «Σμύρνη» ή κάποιο παράγωγό του (Σμυρνιά, συρναίικος, Σμυρνιός, κτλ.)
Υπάρχουν καταγραμμένοι δεκάδες εκδοτικοί οίκοι που έχουν εκδώσει κάποιο μυθιστόρημα σχετικά με τη Σμύρνη. Η έρευνα όμως απέδειξε ότι μόλις έξι έχουν εκδώσει περίπου το 40% από αυτά. Πιο αναλυτικά αυτοί είναι: εκδ. Λιβάνης 17, εκδ. Κέδρος 14, εκδ. Ψυχογιός 8, εκδ. Καστανιώτης 7, εκδ. Πατάκης 6 και εκδ. Διόπτρα 5.
Θα ήταν ενδιαφέρον να δούμε την ανταπόκριση του αναγνωστικού κοινού απέναντι σε αυτά τα μυθιστορήματα [3]. Το γενικό συμπέρασμα είναι ότι με βάση τις πωλήσεις ελάχιστα μυθιστορήματα φαίνεται να είχαν ευνοϊκή αντιμετώπιση από το αναγνωστικό κοινό (αυξημένη εμπορική κίνηση). Η συντριπτική πλειοψηφία τους για διάφορους λόγους δεν ξεπέρασε παρά μερικές μόνον ανατυπώσεις που αντιστοιχούν σε λίγες χιλιάδες αντίτυπα. Αυτά που στην εξεταζόμενη χρονική περίοδο ξεπέρασαν τις 10.000 αντίτυπα δεν είναι πάνω από 20 – 30 τίτλοι στην καλύτερη περίπτωση. Με βάση της γνωστές πωλήσεις τα λεγόμενα ευπώλητα σε βάθος χρόνου είναι τα ακόλουθα (ανά εκδότη):
Εκδ. ΨΥΧΟΓΙΟΣ
Τραυλού Πασχαλία, Ήθελα μόνο ένα αντίο (έκδ. 2003 – 29 ανατ.- 86.000 αντ.) [4]
Καρακάσης Κώστας, Η αγάπη δεν έχει τέλος (2006 – 18 – 55.000)
Βόικου Σοφία, Το κόκκινο σημάδι (2009 – 14 – 36.000)
Κονδύλης Θάνος. Η αρχόντισσα της Σμύρνης (2010 – 16 – 28.000)
Μπάξερ Νοέλ, Από δρυ παλιά κι από πέτρα (2008 – 16 – 27.000)
Τσαμαδού Ελένη, Ο επισκέπτης του ονείρου (2010 – 3 – 16.000)
Εκδ. ΚΑΣΤΑΝΙΩΤΗΣ
Μεϊμαρίδη Μάρα, Οι μάγισσες της Σμύρνης (2002 -160 – 350.000)
Φακίνου Ευγενία, Το έβδομο ρούχο (1998 – 24 ανατ.)
Δεύτος, Θεόδωρος, Ι. Σμύρνη συγγνώμη (2008 – 15.000)
Εκδ. ΠΑΤΑΚΗΣ
Ψαραύτη Λίτσα, Η σπηλιά της γοργόνας (2007 – 19.000)
Δικαίου, Ελένη, Τα κοριτσάκια με τα ναυτικά (2010 – 10 – 17.000)
Εκδ. ΚΕΔΡΟΣ
Μαυρουδής Ευάγγελος, Η θάλασσά μας (2010 – 20.000)
Μαυρουδής Ευάγγελος, Ittihat ve terakki -Ένωση και πρόοδος, (2010 – 16.000)
Θέμελης Νίκος, Η αναλαμπή, (2003 – 51 ανατ. )
Θέμελης Νίκος, Η αναζήτηση, (1998 – 88 ανατ.)
Ως προς το φύλο των συγγραφέων οι γυναίκες είναι κάπως περισσότερες από τις μισές. Υπάρχει μια πρώτη εξήγηση γι΄ αυτό: στην Ελλάδα λέγεται ότι η λογοτεχνία, είναι «γυναικεία» υπό την έννοια ότι γενικά οι θηλυκού γένους συγγραφείς είναι περισσότερες και σίγουρα και οι αναγνώστες. Επίσης ως προς τους συγγραφείς ανεξαρτήτως φύλου παρατηρείται το εξής φαινόμενο: πολλοί από αυτούς είναι απόγονοι δεύτερης (οι πιο ηλικιωμένοι) ή και τρίτης γενιάς μικρασιατών προσφύγων και για κάποιο λόγο ασχολήθηκαν με το μυθιστόρημα, ειδικά αυτό που αφορά τη Σμύρνη.
Στα εξώφυλλα των βιβλίων υπάρχει τεράστια ποικιλία. Αν θελήσουμε να καταγράψουμε κάποια κοινά χαρακτηριστικά σε αυτά θα λέγαμε ότι συχνά παρατηρείται μια κάποια φωτογραφία της παλιάς Σμύρνης προ του 1922 ή και από τις ημέρες της καταστροφής (30 μυθιστορήματα). Οι λόγοι είναι κυρίως εμπορικοί αλλά πολλές φορές και συναισθηματικοί, μιας κι έτσι αισθάνεται ο συγγραφέας απέναντι στο αντικείμενό του. Επίσης για τους ίδιους λόγους μια σημαντική μερίδα εξωφύλλων, κυρίως γυναικών συγγραφέων, περιέχουν κάποια γυναικεία μορφή, καθορισμένου ή και αορίστου σχήματος (39 μυθιστορήματα), αφού, όπως αναφέρθηκε πιο πάνω, η λογοτεχνία είναι με τον έναν ή τον άλλο τρόπο πιο πολύ γένους θηλυκού. Η γυναικεία φιγούρα του εξωφύλλου αναμένεται ότι θα συγκινήσει, θα εξάψει τη φαντασία ή εν τέλει από πρώτη άποψη θα κάνει πιο αρεστό το βιβλίο στην πιθανή αναγνώστρια. Τέλος υπάρχει και μια άλλη μεικτή κατηγορία που απεικονίζει ένα συνδυασμό μιας γυναικείας μορφής με μια φωτογραφίας της Σμύρνης στο εξώφυλλο (11 μυθιστορήματα). Γενικά σε αυτές τις τρεις κατηγορίες μοτίβων εξωφύλλων ανήκουν ίσως και πάνω από το 60% των μυθιστορημάτων που εξετάζουμε.
Θεματολογικά τα μυθιστορήματα έχουν μεγάλη ποικιλία. Είναι δε πολύ ενδιαφέρον το γεγονός ότι σπάνια έχουν αποκλειστικό θέμα τη Σμύρνη και ακόμα σπανιότερα όλο το έργο διαδραματίζεται μόνο στη Σμύρνη. Κάποια μάλιστα ασχολούνται κυρίως με άλλες πόλεις της Ιωνίας και η Σμύρνη καταγράφεται ή αναφέρεται σε ορισμένα μόνο κεφάλαια του βιβλίου, ενίοτε δε σε ελάχιστες σελίδες. Επιπλέον μια μεγάλη ομάδα μυθιστορημάτων, τα οποία ονομάζω και χαρακτηρίζω με τον όρο «προσφυγοκεντρικά», έχουν μόνον θεματολογική εκκίνηση τη Σμύρνη και ειδικότερα την περίοδο της καταστροφής της πόλης το 1922. Από κει και μετά, συνήθως από το δεύτερο ή τρίτο κεφάλαιο του μυθιστορήματος, οι ήρωες μετακινούνται ως εκδιωκόμενοι πρόσφυγες κυρίως σε άλλα μέρη της Ελλάδας.
Ο νεο-έλληνες πεζογράφοι που ασχολούνται με τη Σμύρνη διακατέχονται θα έλεγε κανείς από κοινές συγγραφικές εμμονές που διατρέχουν τα βιβλία τους. Κατά τη διάρκεια της έρευνας και μελέτης αυτών των έργων διαπιστώθηκαν πάμπολλες κοινοτυπίες, επιδράσεις από συγγραφείς του παρελθόντος που ασχολήθηκαν με το ίδιο θέμα, ομοιότητες, ακόμα και αλληλεπιδράσεις των σύγχρονων συγγραφέων μεταξύ τους. Όλα αυτά συνήθως δεν τους επιτρέπουν να ξεφύγουν από το τετριμμένο που πλέον θα έλεγα ότι τείνει να γίνει ακόμα και κλασσικό σε κάποια έκταση.
Κάποια από τα πιο συνήθη θέματα που διέπουν την μυθοπλασία για τη Σμύρνη είναι τα εξής: ο αναγνώστης θα διαβάσει για έναν κεντρικό έρωτα ο οποίος πολλές φορές είναι μια γυναίκα που πάσχει για διάφορους λόγους (ερωτικούς, κοινωνικούς, κτλ) μέσα στο οικογενειακό περιβάλλον της. Άλλοτε πάλι υπάρχουν δυο κεντρικά πρόσωπα στο έργο, συνήθως δυο Έλληνες ήρωες, άντρας και γυναίκα που οι ζωές τους έρχονται σε επαφή, ενώ στα πιο σύγχρονα πεζογραφήματα οι ήρωες μπορεί να προέρχονται ακόμα και από διαφορετικές φυλετικές ομάδες της Σμύρνης (συνήθως Έλληνες. Αρμένιοι και Τούρκοι) που οι ιστορίες τους διαπλέκονται ή και συγκρούονται μέσα στον μυθιστορηματικό ιστό που κατασκευάζει ο συγγραφέας.
Άλλο συνηθισμένο θέμα που αρέσκονται οι συγγραφείς είναι η καταστροφή της πόλης και τα έκτροπα που σημειωθήκαν από τους Τούρκους στα τέλη Αυγούστου και στις αρχές του Σεπτεμβρίου του 1922. Σε αυτό το πλαίσιο οι πεζογράφοι ασχολούνται πολύ με τα παθήματα κυρίως των Ρωμιών της πόλης (και σπανιότερα των Αρμενίων) που συνήθως είναι και οι λεγόμενοι «καλοί» πρωταγωνιστές του έργου τους. Αντίθετα – άλλη κοινοτυπία αυτή – οι λεγόμενοι «κακοί» ήρωες είναι σχεδόν πάντα οι Τούρκοι, με κάποιες εξαιρέσεις κυρίως στα πιο σύγχρονα μυθιστορήματα.
Όχι σπάνια στις περιγραφές και στις υποθέσεις των λογοτεχνικών έργων εμπλέκονται άτομα από άλλες φυλές – πέραν από τους Τούρκους – όπως Αρμένιοι, Εβραίοι, Ευρωπαίοι, Αμερικάνοι και Λεβαντίνοι κάτοικοι της πόλης.
Πολύ συνηθισμένο θέμα είναι η προσφυγιά, ο ξεριζωμός των Ρωμιών και σπανιότερα κάποιου ηρώα από άλλη φυλή (π. χ. Αρμένιου). Όταν ο ήρωας ή οι ήρωες φεύγουν από τη Σμύρνη, συνήθως με πολλούς κόπους και βάσανα – που πολλές φορές περιγράφονται ακόμα και λεπτομερειακά, πράγμα που συγκινεί αφάνταστα τον αναγνώστη – τελικά θα καταλήξουν σε κάποια πόλη της Ελλάδας για να ξεκινήσουν μια νέα ζωή. Συνήθως πρόκειται για την Αθήνα και τον Πειραιά και λιγότερο για κάποιες άλλες επαρχιακές πόλεις, όπως η Θεσσαλονίκη, η Πάτρα ή ακόμα και κάποιο χωρίο της Ελλάδας. Σπανιότερα δε κάποιοι πρόσφυγες από τη Σμύρνη καταλήγουν σε άλλη πόλη της Μεσογείου όπου ακόμα ευδοκιμεί ο Ελληνισμός – π. Χ. Αλεξάνδρεια, Κωνσταντινούπολη – ή σε κάποια πόλη του εξωτερικού, συνήθως στην Αγγλία ή στην Αμερική.
Κυρίως στα μυθιστορήματα όπου η υπόθεση εξελίσσεται μόνο μέσα στη Σμύρνη ή τουλάχιστον όταν αυτό συμβαίνει στο μεγαλύτερο μέρος του έργου, ο συγγραφέας παραθέτει μια μικρή ή πιο εκτενή περιγραφή της πόλης. Σε αυτό ή αυτά τα κεφάλαια η Σμύρνη περιγράφεται λίγο πολύ σαν μια ευτυχισμένη πόλη που έχει άκρως ελληνικό χαρακτήρα σε κάθε της έκφανση, με όμορφα κτήρια, πλατείες και εγκαταστάσεις εφάμιλλες άλλων γνωστών ευρωπαϊκών πόλεων της εποχής. Οι Ρωμιοί συχνά είναι ευκατάστατοι, αν όχι πλούσιοι, ενώ ακόμα και οι πιο πτωχοί, όταν εμφανίζονται στο έργο, γενικά περνούν όμορφα τη ζωή τους.
Διαβάζοντας κανείς αυτά τα πεζογραφήματα θα διαπιστώσει ή θα πιστέψει εύλογα ότι οι Ρωμιοί δεν είχαν σχέση με την πενία παρά μόνον ως δωρητές σε ευαγή ιδρύματα κάθε είδους ή ως εργαζόμενοι σε αυτά, πολλές φορές ακόμα και εθελοντικά. Σπάνια θα διαβάσει ο αναγνώστης για ήρωες Ρωμιούς που είναι πραγματικά πτωχοί, άποροι ή και περιθωριακοί, εκτός βέβαια κι αν το απαιτεί η γενικότερη υπόθεση του έργου. Στην καλύτερη περίπτωση πάντως οι όποιοι πένητες Ρωμιοί θα είναι δευτερεύοντες χαρακτήρες που δεν απασχολούν τη γραφίδα του συγγραφέα και το μάτι του αναγνώστη παρά για ελάχιστες σελίδες.
Ακριβώς το αντίθετο συμβαίνει όμως, όταν η κεντρική υπόθεση τοποθετείται σε κάποια προσφυγική γειτονιά σε μια πόλη της Ελλάδας. Εκεί ο Ρωμιός πρόσφυγας που καταφτάνει από την κατεστραμμένη Σμύρνη σπάνια είναι ευκατάστατος. Συνήθως αναπολεί την παλιά του ζωή στην όμορφη Σμύρνη, ενώ προσπαθεί να ξαναφέρει σε τάξη τη ζωή του μοχθώντας σκληρά στην ελληνική πραγματικότητα. Σε αυτά τα μυθιστορήματα τονίζεται η φιλεργατικότητα και η εξυπνάδα του Ρωμιού ήρωα, ενώ δεν είναι και σπάνιοι οι χαρακτήρες προσφύγων που για διάφορους λόγους τελικά ρέπουν προς την παρανομία ή και το έγκλημα
Σε γενικές γραμμές η Σμύρνη παρουσιάζεται ως περίπου ένας παράδεισος επί γης, αν αυτό δεν ακούγεται υπερβολικό. Ένας παράδεισος ο οποίος καταστράφηκε από τους κακούς και μοχθηρούς Τούρκους που ποτέ δεν χώνεψαν την πρόοδο του έντιμου και προκομμένου Ρωμιού. Κάτω από αυτό το πρίσμα οι περιγραφές της πόλης και της ζωής είναι πολύ ζωντανές και ενίοτε παραστατικές, γεμάτες από συναίσθημα, ίσως δε και συγκινησιακές θα έλεγα σε κάποιο βαθμό. Μερικές φορές μάλιστα καταγράφονται καταπληκτικές λεπτομέρειες της πόλης ειδικά όσον αφορά τη δόμηση και τη γενικότερη ρυμοτομία της. Όλα αυτά δεν είναι απαραίτητα το προϊόν της αχαλίνωτης φαντασίας του συγγραφέα, αλλά η πραγματικότητα που μπορεί κανείς να ανακαλύψει ακόμα και σήμερα σε πάμπολλες φωτογραφίες της εποχής ή και σε πολλά ντοκυμαντέρ.
Αν και ουσιαστικά οι λογοτέχνες ασχολούνται με διαφορετικές υποθέσεις στα έργα τους, κατά παράδοξο τρόπο θα έλεγε κανείς ότι ο κοινός στόχος τους είναι να παρουσιάσουν με τον έναν ή τον άλλο τρόπο τη χτυπητή αντίθεση του πως ήταν η Σμύρνη των Ρωμιών πριν από την καταστροφή σε σχέση μετά την καταστροφή, αντίθεση που ορισμένες φορές είναι όχι απλώς έντονη αλλά και για διάφορους λόγους συνειδητά συναισθηματικά φορτισμένη.
Απ΄ την άλλη δεν θα βρούμε παρά ελάχιστα έργα όπου συγγραφείς παρουσιάζουν τη Σμύρνη μετά την καταστροφή. Σε αυτές τις περιπτώσεις η πόλη αναδεικνύεται κατεστραμμένη, να προσπαθεί με δυσκολία να σταθεί στα πόδια της. Προφανώς οι Ρωμιοί σχεδόν απουσιάζουν, ενώ οι Τούρκοι λίγα κάνουν για να την ξαναχτίσουν όπως ήταν πριν τη μεγάλη φωτιά. Επίσης σε μερικά πρόσφατα μυθιστορήματα παρουσιάζεται και η σύγχρονη Σμύρνη, ουσιαστικά εντελώς πια αλλαγμένη σε σχέση με το παρελθόν. Εδώ ο πρωταγωνιστής συνήθως είναι απόγονος παλιών κατοίκων της Σμύρνης. Επιστρέφει στη σύγχρονη πόλη, περιηγείται σε αυτήν και πολλές φορές ανακαλεί στη μνήμη του την παλιά πόλη, όπως τη γνωρίζει από περιγραφές συγγενών του που έφυγαν από αυτήν το 1922 ή από φωτογραφίες που έχει δει. Προφανώς και σε αυτά τα μυθιστορήματα κυριαρχεί το συναίσθημα ασυνείδητα ή και συνειδητά, γίνονται σύγκρισης διάχυτες από νοσταλγία, ενώ υπάρχει κι ένας πεσιμισμός, φανερός ή υφέρπων, από τη μεριά του ήρωα και κατ΄ επέκταση θα μπορούσαμε να πούμε και στη γραφίδα του συγγραφέα.
Από το σύνολο των έργων δεν λείπει και το παιδικό μυθιστόρημα αν και με λίγους εκπροσώπους (10 μυθιστορήματα). Εδώ ο ήρωας είναι κάποιο παιδί ή ομάδα παιδιών. Θεματολογικα και χρονικά εντάσσονται εξίσου στη Σμύρνη πριν το 1922 αλλά και στη σύγχρονη εποχή. Εξάλλου αυτά τα έργα συχνά, μεταξύ των άλλων, έχουν ρόλο διδακτικό και παιδευτικό μιας και απευθύνονται στα σύγχρονα ελληνόπουλα κάτω των 18 ετών και πολύ συχνά μέσω διαφόρων διαύλων προωθούνται και στο σχολεία. Πάντως γενικά δεν αποφεύγουν τα κοινά χαρακτηριστικά με τα ανάλογα μυθιστορήματα των ενηλίκων. Επιπλέον όμως εδώ είναι ακόμα πιο έντονες οι συναισθηματικές παρορμήσεις και υπάρχει μια σαφής, ίσως και ευνόητη, έντονη ελληνοκεντρική προσέγγιση των θεμάτων, κυρίως αυτών που αφορούν τη χαμένη ελληνικότητα της σύγχρονης Σμύρνης.
Συμπερασματικά, θα μπορούσαμε να πούμε ότι μετά το 1980 η σύγχρονη ελληνική πεζογραφία έχει ασχοληθεί σοβαρά με τη Σμύρνη, κυρίως όμως από τις αρχές του εικοστού πρώτου αιώνα. Στα μυθιστορήματα κάθε είδους και μεγέθους η Σμύρνη, αν και χωρικά βρίσκεται στη λεγόμενη οθωμανική Ανατολή, όμως παρουσιάζεται με χαρακτήρα εφάμιλλο των ευρωπαϊκών πόλεων, πράγμα ουσιαστικά όχι ψευδές. Συχνά είναι μια ερωτική πόλη, ενίοτε δε ο έρωτας αναδύεται ορμητικός και σαρώνει τις ζωές των ηρώων, πολλές φορές με ανατρεπτικά αποτελέσματα. Ακριβώς το ίδιο συμβαίνει και με την καταστροφή της Σμύρνης το 1922, ένα κοινό θέμα που δεν λείπει από τη συντριπτική πλειοψηφία των μυθιστορημάτων. Αποτέλεσμα αυτών είναι να προκαλεί ται το συναίσθημα του αναγνώστη που συμπάσχει μαζί με τους ήρωες του έργου. Τα τελευταία χρόνια διακρίνεται σε ορισμένα κείμενα και μια νότα συμφιλιωτική προς τον αντίπαλο Τούρκο χαρακτήρα του κειμένου. Έτσι, λογοτεχνικοί ήρωες από διαφορετικές φυλές ερωτεύονται, συμβιώνουν αρμονικά και συμπάσχουν στις δύσκολες καταστάσεις. Στερεότυπα, όμορφες περιγραφές, διάχυτος ερωτισμός, δραματικοί ήρωες, ενίοτε συνειδητά ακόμα και υπερβολική ωραιοποίηση της εικόνας της πόλης με στόχο τη συναισθηματική τέρψη του αναγνώστη, είναι μόνο μερικά από τα στοιχεία που καθιστούν τη Σμύρνη των αρχών του εικοστού αιώνα στη σύγχρονη ελληνική μυθιστοριογραφία ως την ομορφότερη πόλη του κόσμου, έστω φιλολογικά και λογοτεχνικά. Ίσως όχι άδικα.
ΤΕΛΟΣ
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
Beaton Rod. (1995), Εισαγωγή στη νεότερη ελληνική λογοτεχνία, 1821-1992, Αθήνα: Νεφέλη.
Demirozu, Damla (2011), «Το 1922 και η προσφυγιά στην Ελληνική και την Τουρκική Αφήγηση», στο Δελτίο Κέντρου Μικρασιατικών Σπουδών, 17: 123-149.
Demirozu, Damla (1999), Η εικόνα του Τούρκου στη γενιά του ’30, Αθήνα: [χ.ο.]
Doulis, Th. (1977), Disaster and Fiction: Modern Greek fiction and the Asia Minor disaster of 1922, Berkeley: University of California Press.
Ευστρατιάδης, Στρ. (1982), Λογοτέχνες του μικρασιατικού ελληνισμού, Αθήνα: Το Ελληνικό Βιβλίο.
Ηλία, Ελένη Α. (2004), «Το ΄22 ως ιστορικό αφηγηματικό πλαίσιο σε ελληνικά παιδικά – νεανικά μυθιστορήματα της τελευταίας εικοσαετίας με διεθνή αναγνώριση», στον συλλογικό τόμο Τασούλα Τσιλιμένη (επιμ.), Το σύγχρονο ελληνικό παιδικό – νεανικό μυθιστόρημα, Αθήνα: Σύγχρονοι Ορίζοντες, 304-312.
Καστρινάκη Αγγέλα & Πολίτης Αλέξης & Τζιόβας Δημήτρης (επιμ.) (2012), Για μια ιστορία της ελληνικής λογοτεχνίας του εικοστού αιώνα :. προτάσεις ανασυγκρότησης, θέματα και ρεύματα, Πρακτικά συνεδρίου στη μνήμη του Αλέξανδρου Αργυρίου, Ρέθυμνο 20-22 Μαϊου 2011, Ηράκλειο: Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης, Μουσείο Μπενάκη.
Κοροβίνης Θωμάς (επιμ.) (2011), Σμύρνη: Μια πόλη στη λογοτεχνία, Αθήνα: Μεταίχμιο.
Λιάτσος, Δ. Π. (1972), Η μικρασιατική καταστροφή στη νεοελληνική λογοτεχνία, Αθήνα: Το Ελληνικό Βιβλίο.
Μηλιώρης, Νίκος Ε. (1967), «Η μικρασιατική τραγωδία στη λογοτεχνία» στο Μικρασιατικά Χρονικά 13: 338-400.
Μηλιώρης, Νίκος Ε. (1964), «Η πνευματική εισφορά των Μικρασιατών» στο Μικρασιατικά Χρονικά 11: 45-142.
Mitsakis Karolos (2001), «The Contemporary historical novel» στο Ηellenic Quarterly Review 9: 37-41.
Πυλαρινός Θεοδόσης (2005), «Οι ελάσσονες Μικρασιάτες λογοτέχνες του δεύτερου μισού του 20ου αιώνα» στο Πρακτικά 1ου Συμποσίου “Ο ελληνισμός της Μικράς Ασίας από την Αρχαιότητα μέχρι τη Μεγάλη Έξοδο”, 26-28 Νοεμβρίου 2004: 175-192, Αθήνα / Ν. Ιωνία: ΚΕ.ΠΙ.ΠΟ.
Πυλαρινός Θεοδόσης (επιμ.) (2004), Η λογοτεχνία στη Μικρά Ασία, Αθήνα: Ένωση Σμυρναίων.
Πυλαρινός Θεοδόσης (2003), «Η μικρασιατική καταστροφή στη λογοτεχνία. Από τον εφιάλτη της Ιστορίας στην παραμυθία της Τέχνης» στο Μικρασιατική Ηχώ, φ. 363-364: 12-14.
Τσιτσελίκης Κωνσταντίνος (επιμ. και εισαγ.) (2006), Η ελληνοτουρκική ανταλλαγή πληθυσμών : πτυχές μιας εθνικής σύγκρουσης, Αθήνα: Εκδόσεις Κριτική & Κέντρο Ερευνών Μειονοτικών ομάδων.
Φωτόπουλος Αθανάσιος Φ. (επιμ.) (2005), «Σύγκρουση Ελλήνων και Τούρκων στη Μικρά Ασία, 1919-1922», στο Πρακτικά Β΄ Διεθνούς Συνεδρίου Ανατολικών και Αφρικανικών Σπουδών, Γαστούνη Ηλείας, 23-25 Σεπτεμβρίου 2005.
[1] Οφείλω να ευχαριστήσω τους συγγραφείς και τους εκδοτικούς οίκους που με ευγένεια και προθυμία ανταποκρίθηκαν στο κάλεσμά μου και μου παραχώρησαν στοιχεία για έρευνα και την ολοκλήρωση αυτού του άρθρου. Πιο συγκεκριμένα ευχαριστώ τους συγγραφείς: ΝΟΕΛ ΜΠΑΞΕΡ, ΕΛΕΝΗ ΤΣΑΜΑΔΟΥ, ΕΥΑΓΓΕΛΟΣ ΜΑΥΡΟΥΔΗΣ, ΣΟΦΙΑ ΒΟΙΚΟΥ, ΣΩΤΗΡΙΑ ΜΑΡΑΓΚΟΥΔΑΚΗ, ΠΑΣΧΑΛΙΑ ΤΡΑΥΛΟΥ, ΓΙΑΝΝΗΣ ΚΑΨΗΣ. Επίσης ευχαριστώ τους εκδοτικούς οίκους ΨΥΧΟΓΙΟΣ, ΖΗΤΗΣ, ΕΠΙΚΕΝΤΡΟ, ΕΣΤΙΑ, ΚΕΔΡΟΣ, ΔΙΟΠΤΡΑ, ΙΚΑΡΟΣ, ΛΙΒΑΝΗΣ, ΠΑΤΑΚΗΣ, ΚΑΣΤΑΝΙΩΤΗΣ.
[2] Τα στατιστικά στοιχεία που παρατίθενται είναι λίγο ή πολύ γενικά και δεν αποτελούν προτροπή για χρήση. Προέκυψαν από την εξάμηνη έρευνα του συγγραφέα και πιθανόν υπάρχουν περισσότερα μυθιστορήματα σχετικά με τη Σμύρνη. Η έρευνα συνεχίζεται μιας και ειδικά για τα πριν το 1995 αναγνώσματα – περίοδο όπου η στατιστική καταγραφή των βιβλίων στην Ελλάδα ήταν παντελώς ανύπαρκτη – υπάρχουν ελάχιστα στοιχεία.
[3] Στον λεγόμενο «Δυτικό Κόσμο» – και κυρίως στην Αγγλία, την Αμερική, τη Γερμανία, τη Γαλλία, κ. ά. – υπάρχουν κανόνες, νομικές διατάξεις, ηλεκτρονικές βάσεις δεδομένων και γενικότερα η τεχνολογία που επιτρέπουν ακόμα και την άμεση (on-line) ενημέρωση και δημοσιοποίηση των πωλήσεων των βιβλίων κάθε εκδοτικού οίκου. Στη σύγχρονη Ελλάδα, δυστυχώς, απέχουμε πολύ από τέτοιες «φυσιολογικές» για τις προηγούμενους χώρες καταστάσεις. Προσπαθώντας να ανιχνεύσω τις πωλήσεις των εξεταζόμενων έργων αντιμετώπισα τη γενικότερη άρνησή των εκδοτών. Τους λόγους νομίζω ο καθένας μπορεί λίγο πολύ να φανταστεί ή να υποθέσει. Έτσι τα στοιχεία που παραθέτω είναι από ελάχιστους εκδότες που μου τα απέστειλαν ή που ήδη τα έχουν αναρτήσει στις ιστοσελίδες τους..
[4] Οι αριθμοί στην παρένθεση αφορούν κατά σειρά, το έτος της πρώτης έκδοσης, τις ανατυπώσεις, και τα μέχρι σήμερα καταγεγραμμένα χιλιάδες πωληθέντα αντίγραφα. Πλην του έτους έκδοσης, τα υπόλοιπα νούμερα είναι με κάθε επιφύλαξη μιας και από χρόνο σε χρόνο αλλάζουν.
